|
Platsebo effekti: Bu preparat bilan bog'liq bo'lmagan ta'sirlar.
Yon ta'siri: ular preparatning kerakli namoyishlari natijasida hosil bo'lgan ta'sirlar (asosiy ta'sir)
Toksik ta'sir: bu preparatning tavsiya etilgan dozasidan oshib ketadigan ta'sirlar.
O'lik ta'sir: ular bemor tomonidan o'limga olib kelishi mumkin bo'lgan dori tomonidan ishlab chiqarilgan biologik namoyishlar.
Dori moddalarining miqdori ortib borsa, ular retseptor qurilmalarining doriga kam sezuvchi markazlari bilan ham o’zaro ta’sir qila boradi, buning natijasida dorining farmakologik ta’siri ortib boradi, ya’ni dori moddalarining selektivligi susayadi. Masalan, betaadrenoblokator kam miqdorda faqat betaadrenoqurilmalarini falajlaydi, ularning miqdori ortib borsa, boshqa adrenoqurilmalarni ham falajlaydi. Bu hodisa betaadrenoqurilmalarni qo’zg’atuvchi dorilarda ham kuzatiladi.
SHu sababli, dori moddalarining kiritilayotgan miqdori ortishi bilan ularning klinik samaradorligi va ayni vaktda ularning salbiy ta’sirlari ham ortib boradi. Doriga bo’lgan individual sezuvchanlik a’zolarda maxsus sezuvchi retseptor qurilmalarning to’planganligi darajasi bilan izohlanadi. Bu esa o’z navbatida bu retseptor qurilmalarning individual farqi, yoki turli kasalliklarda ularning son va sifat o’zgarishlari bilan ham bog’liq bo’ladi. Buning ustiga, dori moddalari o’zi ham faol retseptor qurilmalari sonini o’zgartirishi mumkin. Buning natijasida bir turdagi retseptorlarga ta’sir qiladigan dori moddalariga sezuvchanligi o’zgarishi mumkin. Bu vaziyatda retseptor qurilmalariga kam sezuvchan moddalar yuqori affinitet moddalar tomonidan siqib chiqarilishi mumkin.
Dori moddalarining sezuvchi qurilmalarga ta’sir kilib, shu qurilmalarga xos samara chakirish qobiliyati «ichki faollik» deb nomlanadi. Sezuvchi qurilmalarga «affinitet»lik va «ichki faolliyuja ega dori moddalari bu qurilmalarning agonistlari hisoblanadi.
Sezuvchi qurilmalarga affinitet bo’lib, ichki va tashqi agonistlar bilan bu qurilmalarning o’zaro ta’siriga qarshilik ko’rsatayotgan moddalarni antagonistlar deb yuritiladi. Agonistlik va antagonistlik tabiatiga ega bo’lgan dori moddalari qisman agonistlar deb nomlanadi, sezuvchi qurilmaga kuchli falajlovchi ta’sir qiladigan moddalar o’ziga xos faollikka ega bo’lgan antagonistlar deb nomlanadi. Ko’pchilik dorilar bir vaqtning o’zida fiziologik va farmakologik xarakteristikalari bilan birbiridan farq qiladigan sezuvchi qurilmalarga ta’sir qilishi mumkin.
Dorilar ta’sir qiladigan qurilmalar kimyoviy tuzilishi jihatidan murakkab va ko’p qirralidir. Bular organizmning turli qatlamlarida joylashgan ksenobiotiklar yoki metabolitlari bilan qaytar yoki qaytmas darajada birika oladigan nerv to’qima qurilmalaridan tashkil topgan. Ko’p hollarda bu qurshshalar nuklein kislotalari, ionlar, nukleotidlar, glikozidlar, sial kislotalari va serebrozitlar saqlovchi oqsil tabiatli makromolekulalar hisoblanadi. Neyromediatorlar bilan o’zaro ta’sir qiladigan qurilmalar ular bilan, ya’ni neyromediatorlar bilan bog’lanadigan hujayra tashqarisiga qaragan gidrofil molekula ligandlarini saklaydi. Gormonlar (steroid, tiroksin) ni sezuvchi qurilmalar hujayra membranasi ichiga ochiladigan gormonlar bilan kompleks hosil qiladigan xarakatdagi (ya’ni yengil hujayra ichiga gormon chikaruvchi) gidrofob ligandlar saqlaydi.
Qurilmalarning asosiy qismi hujayra membranasi tashqarisida va ichki qobig’ida va hujayra organellalarida joylashgan. Dorilar ta’sir qiladigan asosiy nuqtasi mediatorlar va gormonal qurilmalar, Na+/K+— ATFaza nasosi, hujayra qobig’idagi Sa++, K+ va Na kanallar hisoblanadi. Bundan ko’rinib turibdiki, dori moddalari asosan filogenetik determinlangan biologik jarayonlar orqali o’z ta’sirini namoyon qiladi.
Dori moddalarining retseptor bilan ta’siri kimyoviy yoki fizikkimyoviy jarayonlar yordamida yuzaga kelib chiqadi va retseptor faol ligandlar konformatsiyasining o’zgarishi yoki bir necha faol ligandlar guruhlari ta’siri natijasida yuz beradi (allosteriya nazariyasi).
Bu jarayonlar tabiati, kuchi, qaytuvchanligi va davomiyligi dori moddalarining retseptorlar bilan bog’lanish xususiyatiga bog’liq bo’ladi. Bog’lanishning mustahkamligi ikki atom orasidagi elektrostatik o’zaro ta’siriga bog’liq. Bu bog’lanish murakkab jarayonbo’lib, turli xildagi bog’lanishlar ishtirok etishi mumkin, bu ko’proq retseptorning dori moddasi bilan komplementarlik xususiyati bilan aniqlanadi va ularning qay darajada yaqinlashuviga bog’liq bo’ladi.
Dori moddalari va retseptor orasidagi eng kuchsiz bog’lanish •—Vandervaal bog’lanish hisoblanadi. Bu bog’lanish dipol bog’lanish yordamida ro’y berib, moddaning reaktiv tuzilmaga maxsus aloqadorligini ko’rsatadi. Ko’proq farmakologik jarayonning boshlanish davrida dori moddalari va retseptor qurilmalari orasida ionli bog’lanish yuz beradi. Bu vaziyatlarda dorilar ta’siri qaytar darajada bo’ladi.
Do'stlaringiz bilan baham: |
