Farg‘ona Texnika 2006 aripov n. M., Mamadalieva L. K

2.4. ELEKTROMEXANIKA ASOSLARI BO’YICHA UMUMIY TUSHUNCHALAR
2.4.1. TRANSFORMATORLAR HAQIDA ASOSIY

TUSHUNCHALAR
Xalq xo‘jalıgining korxonalarida qo‘llanılayotgan transformatorlar elektrotexnologik uskunalarini elektr energiyasi bilan sifatli va ishonchli ta’minlashning garovi bo‘lib hisoblanadi. Sanoatning ayrim texnologik jarayonlarining tezligini o‘zgarmas tok dvigatellari yordamida keng ko‘lamda silliq rostlash mumkin. O‘zgarmas tok mashinalari ba’zi texnologik qurilmalarda, yerdagi va davo transportlarida hozirgacha keng qo‘llanilib kelinmoqda.

Ishlab chiqarish korxonlarini, transportni, qishloq xo‘jaligini elektrlashtirish, elektrotexnologik qurilmalarni turli ko‘rinishlardan foydalanish bilan bog‘liq. Elektrotexnologik qurilmalarning asosiy elementi bo‘lib elektr mashinalar va transformatorlar hisoblanadi.

Transformatorlar elektromagnit statik apparat bo‘lib, aylanuvchan qismlari bo‘lmaydi, lekin ishlash prinsipi va tuzilishi elektr mashinalariga o‘xshash bo‘lganligi sababli elektr mashinalar guruhiga qo‘shib o‘rganiladi.

Elektr stansiyalarda ishlab chiqarilgan o‘zgaruvchan tokni iste’molchilarga uzatish, elektr qurilmalari yordamida yetkazib berish va taqsimlash uchun uni kuchlanishini o‘zgartirish kerak bo‘ladi. O‘zgaruvchan tokni kuchlanishini o‘zgartirish ya’ni transformasiyalash uchun transformatorlar qo‘llaniladi. Elektrotexniklar uzoq masofalarga o‘ta katta elektr energetik quvvatlarni uzatish uchun mo‘ljallangan, kuchlanishi 1150 kV bo‘lgan transformatorlarni yaratdilar. Elektr stansiyalaridagi turbogeneratorlarning kuchlanishini kuchaytiruvchi quvvati 1000 1250 MVA ga teng bo‘lgan transformatorlar ham elektrotexnologik qurilmalarning nodir elementlari qatoriga kiradi.

Elektr energiyasini uzoq masofalarga uzatish uchun o‘zgaruvchan tok generatorlarining 6-30 kV li kuchlanishini transformatorlar yordamida 110, 150, 220, 330, 400, 500, 750, 1150 kV gacha kuchaytirib elektr uzatish tarmoqlariga uzatiladi. Kuchlanishning kuchaytirilishi tokning proporsional kamayishiga olib keladi va uzatish tarmog‘ıdagi quvvat isrofi tokning kvadratiga proporsional ravishda kamayadi. Shu sababli elektr stansiyalarida kuchaytiruvchi transformatorlarning qo‘llanılıshı maqsadga muvofiq bo‘ladi.

Elektr energiyasini qabul qiluvchi, uzatuvchi yoki tarqatuvchi energetik tizimlarda ishlaniluvchi quvvati 6,3 kVA va undan ham yuqori bo‘lgan transformatorlarni kuch transformatorlari (KT) deyiladi. Uch fazali kuch transformatorlarning quvvatlari 1250 MVA gacha, uch fazali gurux transformatorlarining quvvatlari esa (uchta bir fazali transformatorlardan hosil bo‘lgan) 2000 MVA gacha bo‘lib, og‘irligi esa 500 t. gacha boradi.

Transformatorlarning elektr energiyani qabul qiluvchi cho‘lg‘ami-birlamchi, iste‘molchiga energiyani uzatuvchi cho‘lg‘ami-ikkilamchi cho‘lg‘am deyiladi. Nomlariga o‘xshash, har bir cho’lg’amga qarashli qiymatlar (masalan, tok, kuchlanish, quvvat, qarshilik va x.k.) birlamchi va ikkilamchi qiymatlar deyiladi (birlamchi tok, ikkilamchi qarshilik va x.k.). Transformatorlarning yuqoriroq kuchlanishli tarmoqqa ulangan cho‘lg‘ami yuqori kuchlanishli (yuqori kuchlanish) cho‘lg‘am deyiladi. Kichikroq kuchlanishli tarmoqqa ulangan cho‘lg‘ami quyi kuchlanishli (x.k.) cho‘lg‘ami, va nixoyat uch cho‘lg‘amli transformatorlarning yuqori kuchlanish yoki h.k. cho‘lg‘amlariga taalluqli bo‘lmagan - cho‘lg‘ami o‘rta kuchlanishli (h.k.) cho‘lg‘am deyiladi. Agar ikkilamchi cho‘lg‘am kuchlanishi birlamchinikidan kichikroq bo‘lsa - transformator pasaytiruvchi, aks holda - kuchaytiruvchi deyiladi.

Bitta birlamchi va bitta ikkilamchi cho‘lg‘amli transformator ikki cho‘lg‘amli transformator deyiladi. Oar bir fazada uchtadan cho‘lg‘ami bshlgan, masalan, bitta yuqori kuchlanishli va ikkita quyi kuchlanishli, yoki teskarisi - bitta quyi kuchlanishli va ikkita yuqori kuchlanishli transformatorlar uch cho‘lg‘amli deb ataladi. Bir fazali yoki uch fazali transformatorlarning bitta fazasida uchtadan ko‘proq cho‘lg‘ami bo‘lishi mumkin. Bunday transformatorlar ko‘p cho‘lg‘amli transformatorlar deyiladi.

Kuch transformatorlari tuzilishi bo‘yicha ikki turga bo‘linadilar: moyli va quruq transformatorlar. Moyli transformatorlarda magnit o‘zak va cho‘lg‘amlar yaxshi izolyator va sovutuvchi modda hisoblangan transformator moyi to‘ldirilgan idishga joylashtiriladilar. Transformator moyi cho‘lg‘am izolyasiyalarini havoning zararli ta’siridan ham saqlaydi.

Transformasiyalash koeffisientlarini o‘zgartirish uchun cho‘lg‘am-larida maxsus ulamalari bo‘lgan transformatorlarga ulamali transformatorlar deyiladi.

Transformator o‘zgaruvchan tokning kuchlanishini qiymatini o‘zgartirish bilan birga, o‘zgaruvchan tokning fazalar sonini va chastotasini qiymatini o‘zgartiradigan moslamalar tarkibida ham ishlatiladi. Transformatorlarning nominal rejimi deb, ishlab chiqargan korxona tayyorlagan pasportida ko‘rsatilgan rejimga aytiladi. Transformatorlarning nominal qiymatlari - quvvat, kuchlanishlar, toklar, chastota va h.k. transformatorlarning pasportida ko‘rsatilgan bo‘lib, ular transformatorlarning nominal rejimini ko‘rsatuvchi boshqa qiymatlar, masalan, f.i.k. kabilarga ham taalluqlidir. Transformatorlarni nominal quvvati deb ikkilamchi cho‘lg‘amda Volt-Amper bilan o‘lchangan va pasportda ko‘rsatilgan quvvatga aytiladi. Transformatorlarni nominal birlamchi kuchlanishi deb, pasportda ko‘rsatilgan kuchlanishga aytiladi; agar birlamchi cho‘lg‘amni shoxobchalari mavjud bo‘lsa, u holda nominal kuchlanishi alooida taokidlanadi. Transformatorlarning nominal ikkilamchi kuchlanishi deb birlamchi cho‘lg‘amidagi kuchlanishi nominal kuchlanishiga teng bo‘lib, salt ishlagandagi ikkilamchi kuchlanishga aytiladi; agar ikkilamchi cho‘lg‘amida ulamalar mavjud bo‘lsa, uning nominal kuchlanishi aloxida ta’kidlanadi. Transformatorning birlamchi va ikkilamchi cho‘lg‘amlarini nominal toklari deb, transformatorning pasportida ko‘rsatilgan va nominal quvvat va nominal kuchlanishlar bilan ma’lum bolanishda bo‘lgan birlamchi va ikkilamchi cho‘lg‘amlarning toklariga aytiladi. Bunda transformatorning f.i.k.i 100% ga yaqin deb faraz qilinib, ikkala cho‘lg‘amning nominal quvvatlari teng deb qabul qilinadi.

Evropa va Osiyo davlatlaridagi kabi, O‘zbekiston Respublikasida ham uchlanish chastotasi 50 Gers (Gs) ga teng deb qabul qilingan. Kuchlanish, elektr yurituvchi kuch va toklarning vaqtga bog‘liqligi bu parametrlarning funksiyalarini sinusoidadan farqi deb, davriy funksiyalarni garmonik qatorga ajratilib, amplitudalarining qiymatlaridan eng katta deb hisoblangan uchta yuqori garmonik tashkil etuvchilarini amplitudalarining kvadratlarini yig‘indisini kvadrat ildizidan chiqarilgan natijasini, birlamchi garmonika amplitudasiga nisbatan foiz hisobida olinib, aniqlangan qiymatiga aytiladi. Quvvati 1000 kVt dan katta bo‘lgan transformatorlarda bu qiymat 5% dan katta bo‘lmasa va 1000 kVt dan kichiklarida 10% dan katta bo‘lmasa, kuchlanish, elektr yurituvchi kuch va tok sinusoidal shaklda deb hisoblanadi. Uch fazali kuchlanish yoki toklar tizimining simmetrik yoki nosimmetrikligini aniqlash uchun ularning vektorlari to‘g‘ri va teskari fazalar ketma-ketligiga ajratiladi. Agar vektorlar teskari ketma-ketligi vektorlar to‘gri ketma-ketligining 5% iga teng yoki undan kichik bo‘lsa simmetrik va 5% idan katta bo‘lsa tizim nosimmetrik tizim deb hisoblanadi.

2.4.2. TRANSFORMATORNING TUZILISHI
Transformatorlar o‘zgaruvchan tokning kuchlanishini o‘zgartirish-ga xizmat qilib, asosiy va yordamchi qismlardan iborat. Asosiy qism-transformatorlarning elektromagnit jarayonlarini vujudga keltiruvchi cho‘lg‘amlardan va magnit oqimni kuchaytiruvchi magnit o‘zakdan iborat. Yordamchi qismlar esa transformatorning quvvati, kuchlanishi, turlari va h.k. larga qarab, bir necha o‘nlab bo‘laklardan iborat. Ular qatoriga moyli transformatorlarning baklari, ulamani va cho‘lg‘amlarni bolovchi izolyatorlar va boshqalar kiradi.

Transformatorning yordamchi qismlariga shuningdek:

1. Gaz relesi;

2. Kengaytiruvchi bak;

3. Gaz chiqaruvchi truba;

4. Sovutish radiatorlari yoki trubalari kiradi.

2.4.3. TRANSFORMATORNING MAGNIT O‘ZAGI

Transformatorning magnit o‘zaklari elektrotexnik po‘latdan tayyorlanadi.

2.1 - rasm. Transformatorning umumiy ko‘rinishi: 1- cho‘lg‘amlar; 2- magnit o‘zak; 3-termosifon filtr; 4- izolyator; 5-radiatorli bak; 6-gaz chiqaruvchi truba;

7-kengaytiruvchi bak

Magnit o‘zakni tayyorlashda gisterezis va uyurma toklari ta’siridagi quvvat isroflarini kamaytirish tadbirlari hisobga olinishi kerak. Shuning uchun magnit o‘zaklarni tayyorlashda magnit yumshoq elektrotexnik po‘latdan foydalaniladi. Uyurma toklarni kamaytirish maqsadida elektrotexnik po‘lat tunukalar bir-biridan maxsus elektr himoyalovchi laklar yordamida qop-lanadi. Himoyalovchi lakning qalin-ligi transformator cho‘lg‘amlarining kuchlanishiga bog‘liq bo‘ladi.

Magnit o‘zakni tayyorlash uchun ishlanilgan elektrotexnik po‘-lat tunukaning qalinligi o‘zakning magnitlanish chastotasiga bog‘liq, chastota f = 50 Gs bo‘lganda po‘lat tunukaning qalinligi 0,35 yoki 0,5 mm bo‘ladi. Transformatorning magnit o‘zaklari asosan ikki xil konstruksiyada, ustunli (sterjnevoy) (2.2,a-rasm) va qobiqli (bronevoy) (2.2,b-rasm) ko‘rinishda tayyorlanadi, keyingi paytlarda fazoviy ustunli magnit sistemalar ham tayyorlanmoqda.

2.2-rasm. Transformatorning magnit o‘zagi:

a) ustunli, b) qobiqli. 1. Ustun; 2. To‘sin.

Uch ustunli transformatorning o’zaro bog‘langan magnit o‘tkazgichlari 2.3-rasmda ko‘rsatilgan, bu transformatorning xarakterli tomoni uning magnit tizimlarining nosimmetrikligidadir, chunki aloxida A, V va S fazalarining o‘zaklaridagi magnit zanjirlari bir xil emaC. O‘rtada joylashgan V o‘akning magnit zanjiri ikki chekkadagi A va S o‘zaklarnikidan qisqaroq, chunki uchala zanjirdagi magnit kuch chiziqlari bir-biri bilan ikki va nuqtalarda tutashadilar.

Kuch transformatorlarining magnit o‘zaklari issiq holda juvalangan E41, 42, E43 markali yoki sovuq holda juvalangan E310, E320, E330 markali elektrotexnik magnit yumshoq po‘latlardan tayyorlanadi. Keyingi paytlarda elektr mashinasozlik zavodlarida elektr mashina va transformatorlarning magnit o‘zaklarini tayyorlashda sovuq holda juvalangan E310, E320, E330 markali po‘latlar keng ishllanilmoqda.

Transformatorlarning magnit o‘zaklaridagi induksiya asosan 1,2 - 1,5 Tl, issiq holda juvalangan po‘latlar uchun 1,5-1,7 Tl ni va magnit o‘zagi sovuq holda juvalangan po‘latdan tayyorlangan moyli transformatorlarda induksiya 1,0-1,5 Tl tashkil etadi.

2.4.4. TRANSFORMATORNING CHO‘LG‘AMLARI

2.3-rasm. Magnit o‘zakdagi magnit kuch chiziqlarining

o‘rtacha uzunligi

Transformatorlarning cho‘lg‘amlarini tayyorlashda asosan elektrotexnik misdan va alyuminiydan foydalaniladi. Transformatorlarning nominal kuchlanishiga asosan cho‘lg‘amlarni himoyalash materialining klassifikasiyasi tanlanadi.

Transformatorning quvvatiga, kuchlanishi va tokiga asosan cho‘lg‘amning turi tanlanadi. Cho‘lg‘amlar uzluksiz, spiral g‘altakli (katushkali), bir qatlamli va ko‘p qatlamli silindrik, bir odimli va ko‘p odimli vint ko‘rinishidagi konstruksiyalarda tayyorlanadi.

Vintsimon cho‘lg‘amlar bir necha parallel o‘tkazgichlardan iborat bshladi. Cho‘lg‘amning o‘ramlarini odimi bir yoki bir necha odimli bo‘lgan vint chiziqlari singari joylashtiriladilar. O‘ramlar orasida, hamda shoxobchalar orasida kerak bo‘lgan hollarda sovitish uchun moy o‘tar kanallari mavjud.

Vintsimon cho‘lg‘amlarni izolyasion materialdan yasalgan silindrga joylashtirilgan uzun ensiz tayoqlarga yoki muvaqqat po‘lat silindrsimon qolipga o‘raladi. Vintsimon cho‘lg‘amlar transformatorning asosan quyi kuchlanish cho‘lg‘amlarida tokning qiymati 300 A dan kattaroq bo‘lganda qo‘llaniladi.

Cho‘lg‘amlarning ko‘ndalang kesim yuzalari kattalashib ketgan taqdirda bunday o‘tkazgichlar parallel o‘tkazgichlarga bo‘linadi va bu o‘tkazgichlar o‘rtasida elektr yurituvchi kuch va tokni bir xilda taqsimlanishini ta’minlash uchun transpozisiya qilinadi, ya’ni parallel o‘tkazgichlarning o‘rinlari cho‘lg‘amning balandligi bo‘yicha almashtiriladi.

Kuchlanishi 35kV va undan yuqori bo‘lgan transformatorlarda uzluksiz spiral g‘altakli cho‘lg‘amlar qo‘llaniladi. Ular bir-biridan kanallar bilan ajratilgan yassi gardishsimon (disksimon) o‘ramlardan iborat. Agar uzluksiz spiral cho‘lg‘am transformatorning yuqori kuchlanish cho‘lg‘ami bo‘lsa, u holda transformasiyalash koeffisientini 5% atrofida o‘zgartirish maqsadida maxsus shoxobchalarga ega bo‘ladi.

Almashinuvchi cho‘lg‘amli transformatorlarda yuqori kuchlanishli va quyi kuchlanishli cho‘lg‘amlarning ayrim qismlari o‘zaro shunday almashinib joylashtiriladiki, unda quyi kuchlanish cho‘lg‘amlarining o‘ramlari magnit o‘zakka yaqinroq joylashadilar. Almashinuvchi cho‘lg‘amlar ishlab chiqarishda murakkab texnologik jarayoni, qisqa tutashuvlarga bardoshsizligi; magnit o‘zakdan va bir-biridan izolyasiyalashning qiyinligi kabi kamchiliklari bilan konsentrik cho‘lg‘amlardan ajralib turadi:


2.5. O‘ZGARMAS TOK MASHINALARINING TUZILISHI VA ISHLASH PRINSIPI, MAGNIT ZANJIRINI HISOBLASH
2.5.1. O‘zgarmas tok mashinalarining qo‘llanilishi
Elektr mashinalar yordamida mexanik energiyani elektr energiyasiga va aksincha elektr energiyani mexanik energiyaga shuningdek, elektr energiyani bir turdan ikkinchi turga aylantirish mumkin. Mexanik energiyani elektr energiyaga o‘zgartirish maqsadida elektr generatorlardan foydalaniladi. Generatorlarni bu, gidravlik va gaz turbinalar, ichki yonar dvigatellar va boshqa dvigatellar yordamida harakatga keltiriladi. Ko‘pincha elektr stansiyalarida ishlab chiqarilgan elektr energiya yana turli mashina va mexanizmlarni harakatga keltirish uchun mexanik energiyaga aylantiriladi. Bunday maqsadlarda elektr dvigatellardan foydalaniladi.

Tokning turiga asosan elektr mashinalar o‘zgarmas va o‘zgaruvchan tok mashinalariga bo‘inadi. Elektr mashinalar vattning juda kichik qiymatidan million kilovattgacha va undan yuqori quvvatlarda tayyorlanadi. Ko‘p qo‘ llaniladigan elektr mashinlarda energiyaning o‘zgarishi magnit maydon ta’sirida bo‘ladi. Shuning uchun ularni induktiv elektr mashinalar deyiladi. Shuningdek, energiyani elektr maydon ta’sirida ham o‘zgartirish mumkin, bunday elektr mashinalarini siqmli elektr mashinalar deyiladi, lekin bunday mashinalar ko‘p tarqalmagan. Magnit maydon yordamida elektr maydonga nisbatan ming martagacha katta energiya oosil qilinishi mumkin. Bir xil o‘lchamli induktiv va sqimli elektr mashinalaridan induktiv mashinalar yordamida ancha katta quvvatga erishish mumkin. Elektr mashinaning asosiy elementi bo‘lib hisoblangan ferromagnit o‘zaklar yordamida kuchli magnit maydon hosil qilish mumkin. O‘zgaruvchan magnit maydonlarda uyurma toklarini kamaytirish maqadida magnit o‘zaklar yupqa elektrotexnik po‘lat tunukalardan tayyorlanadi. Elektr mashinalarining cho‘lg‘amlari ham asosiy elementlardan hisoblanib, mis, alyuminiy va ularning qotishmalaridan iborat bo‘lgan elektrotexnik materiallardan tayyorlanadi. Cho‘lg‘amlarni himoyalash maqsadida, turli elektr himoyalash materiallardan foydalaniladi. Elektr mashinalar generator va dvigatel rejimida qo‘llanilishi mumkin. Elektr mashinalarida energiyaning o‘zgarishi quvvat isroflari bilan bog‘lıq, shuning uchun elektr mashinalarining foydali ish koeffisientlari 100% dan kichik bo‘ladi. Katta quvvatli elektr mashinalarining FIK i 9899,5% ga teng bo’lib, quvvati 10 Vt gacha bo‘lgan elektr mashinalariniki 2040 % gacha bo‘ladi.

Elektr mashinalarni quvvatlariga nisbatan quyidagi guruhlarga bo‘lish mumkin:

0,5 kVt gacha juda kichik mashinalar yoki mikromashinalar;

0,5¸20 kVt - kichik quvvatli mashinalar;

20¸250 kVt o‘rtacha quvvatli mashinalar va 250 kVt dan ortiq quvvatli mashinalarga katta quvvatli mashinalar.

2.5.2. O‘zgarmas tok mashinasining tuzilishi
Oddiy o‘zgarmas tok mashinasining sxematik ko‘rinishi 31-rasmda ko‘rsatilgan. O‘zgarmas tok mashinalari asosan ikki qismdan iborat: qo‘zg‘almas qismi stator va aylanadigan qismi yakordan iborat. Stator o‘z navbatida yarmodan, asosiy qutb o‘zagidan, qo‘zg‘atish cho‘lg‘amidan, qo‘shimcha qutblardan, qo‘shimcha qutb cho‘lg‘amlardan va boshqa konstruktiv elementlardan iborat.

O‘zgarmas tok mashinalarining asosiy qutblarini magnit o‘zagi asosan qalinligi 0,5 1 mm bo’lgan elektrotexnik po‘latdan yig‘iladi ba’zi hollarda konstruktiv po‘latlardan рam tayyorlanishi mumkin.

Elektr mashinalarning magnit o‘zaklari issiq holda juvalangan E41, E42, E43 markali yoki sovuq holda juvalangan E310, E320, E330 markali elektrotexnik magnit yumshoq po‘latlardan tayyorlanadi. Keyingi paytlarda elektr mashinasozlik zavodlarida elektr mashinalarning magnit o‘zaklarini tayyorlashda sovuq holda juvalangan E310, E320, E330 markali po‘latlar keng qo‘llanilmoqda.

2.4-rasm. Oddiy o‘zgarmas tok mashinasi 1) asosiy qutb o‘zaklari; 2) yakor; 3) kollektor plastinalari; 4) cho‘tkalar

Elektr mashinalarning magnit o‘zaklaridagi induksiya asosan 1,2-1,5 Tl, issiq holda juvalangan po‘ latlar uchun 1,5-1,7 Tl ni va magnit o‘zagi sovuq holda juvalangan po‘latdan tayyorlangan magnit o‘zaklarda induksiya 1,0-1,5 Tl ni tashkil etadi.

Magnit oqimi stasionar rejimlarda o‘zgarmasdan qolganli-gi sababli o‘zgarmas tok mashina-larida asosiy qutb magnit o‘zak-larining tunukalari birbiridan laklar bilan himoya qilinmaydi.

Katta quvvatli o‘zgarmas tok mashinalarining o‘tish jarayonlari-ni yaxshilash maqsadida asosiy qutb o‘zagining havo bo‘shlig‘ga yaqin qismida pazlar rezalanib, bu pazlarga kompensasiyalovchi cho‘lg‘am seksiyalari joylashtiriladi. Bu sek-siyalar o‘zaro ketma-ket ulanib, cho‘tkalar orqali yakor cho‘lg‘ami bilan ham ketma-ket ulanadi. Qo‘shimcha qutb o‘zaklari yaxlit o‘zakdan tayyorlanadi va ikkita asosiy o‘zaklar o‘rtasiga joylashtiriladi. Qo‘shimcha qutb cho‘lg‘amlari kommutasiya jarayonini yaxshilashga xizmat qiladi, shuning uchun kompensasiyalovchi cho‘lg‘amlarga o‘xshash yakor cho‘lg‘ami bilan ketma-ket ulanadi. O‘zgarmas tok mashinalarining qo‘zatish cho‘lg‘amlari misdan tayyorlanib, asosiy qutb o‘zaklariga o‘rnatiladi, yaxshiroq sovutish uchun cho‘lg‘amni bir necha qismlarga bo‘linib, qismlar orasida sovutish kanallari hosil qilinadi. O‘zgarmas tok mashinasining qo‘zg‘atish cho‘lg‘ami yordamida asosiy magnit oqim hosil qilinadi.

O‘zgarmas tok mashinasining yakori qyidagi elementlardan: valdan, magnit o‘zakdan, kollektordan, cho‘lg‘amdan va boshqa yordamchi elementlardan iborat. O‘zgarmas tok mashinasining vali konstruktiv po‘latdan tayyorlanadi. Yakorning magnit o‘zagi qalinligi 0,350,5mm bo‘lgan elektrotexnik po‘lat tunukalaridan yig‘ladi, tunukalar bir-biridan maxsus izolyasiyalovchi laklar bilan qoplanadi, lakning qalinligi yakorning kuchlanishiga bog‘liq. Yakorning magnit o‘zagini yaxshiroq sovutish maqsadida yakorning o‘q bo‘yicha magnit o‘zak alohida paketlarga bo‘linadi Magnit o‘zakning o‘rta qismini sovutish qiyin bo‘lganligi uchun o‘zakning o‘rtasida joylashgan paketlarni o‘lchami kichik bo‘ladi. Yakorning paketlarga bo’lingan magnit o‘zagini sovutish uchun radial va aksial sovutish kanallaridan foydalaniladi. Bu kanallarning kengligi 10 mm gacha bo‘ladi. Yakorning cho‘lg‘amlari misdan tayyorlanadi. Cho‘g‘amlarni tayyorlash uchun cho‘lg‘amning yoyilgan sxemasi chiziladi, g‘altaklarning boshi va oxiri kollektor tunukalariga ulanadi. Kollektor o‘zgarmas tok mashinalarida mexanik to‘g‘rilagich vazifasini bajaradi.

O‘zgarmas tok mashinalarida kollektor misdan tayyorlangan alohida kollektor tunukalaridan yig‘iladi, so‘ngra valga o‘rnatiladi. Kollektor tunukalari orqali o‘zgarmas tok generatorlaridan elektr quvvat iste’molchilarga elektr cho‘tkalar orqali uzatiladi, dvigatel rejimida esa cho‘tkalar orqali yakor cho‘lg‘amiga elektr quvvati keltiriladi. Yakorning valiga o‘zgarmas tok mashinalarining sovutish sistemasini yaxshilash maqsadida havo purkagichi (ventilyator) o‘rnatiladi. Katta quvvatli o‘zgarmas tok mashinalarida podshipniklar alohida shitlarga o‘rnatiladi. Katta quvvatli o‘zgarmas tok mashinalarida magnit o‘zak segmentlar ko‘rinishidagi elektrotexnik tunukalaridan yig‘ilishi mumkin. O‘zgarmas tok mashinalarning yarmosi uning korpusi ham bo‘lib hisoblanadi. Mashinaning yarmosi asosan konstruktiv po‘latdan tayyorlanadi, ba’zi hollarda yarmoni tayyorlash uchun cho‘yan ham ishlatiladi.

O‘zgarmas tok mashinalarida, shuningdek, cho‘tkalar o‘rnatiladigan cho‘tka ushlagichlardan foydalaniladi. Cho‘tkalarni kollektor yuzasiga tegib turishini ta’minlash uchun po‘lat prujinalar qo‘llanadi. Kollektorning yuzasi cho‘tkaning sirpanishi va cho‘tka bilan kollektor orasidagi ba’zi hollarda hosil bo‘ladigan uchqunlar ta’sirida tez yemiriladi, yemirilgan kollektorni maxsus tekkislash stanoklarida tekislanadi.

2.5.3. O‘zgarmas tok mashinalarining ishlash prinsipi
Bizga ma’lumki, o‘zgarmas tok mashinasining stator va yakorlarining magnit o‘zaklari ferromagnit materiallardan tayyorlanadi. O‘zgarmas tok mashinasining yakorini aylantirilganda, qo‘zg‘atish cho‘lg‘ami hosil qilgan asosiy magnit maydon kuch chiziqlari bilan kesishgan yakorr cho‘lg‘amlarida elektr yurituvchi kuch induksiyalanadi. Yakor cho‘lg‘amidagi elektr yurituvchi kuchning yo‘nalishi o‘ng qo‘l qoidasi yordamida aniqlanadi. Magnit maydon o‘zgarmas bo‘lganligi sababli cho‘lg‘amdagi elektr yurituvchi kuch aylanish elektr yurituvchi kuchi deb ataladi. Yakor cho‘lg‘amining bitta o‘tkazgichidagi elektr yurituvchi kuch

(2.1)

bu yerda: V - havo bo‘shlig‘idagi magnit maydon induksiyasi; l - o‘tkazgichning uzunligi; V = 2rn - o‘tkazgichning chiziqli tezligi.

Seksiyaning o‘tkazgichlari simmetrik bo‘lganligi sababli, ularda bir xil kattalikdagi elektr yurituvchi kuchlar hosil bo‘lib, ular kontur bo‘yicha qo‘shiladi va chiziqli tezlik bilan aylanayotgan yakor cho‘lg‘amining bitta o‘ramidagi elektr yurituvchi kuch quyidagicha bo‘ladi:
(2.2)
Yakor cho‘lg‘amlari navbatma-navbat shimoliy va janubiy qutb o‘zaklari ostida bo‘lganligi sababli hosil bo‘lgan elektr yurituvchi kuch o‘zgaruvchan xarakterga ega bo‘ladi (2.5,a-rasm). Elektr yurituvchi kuchning tarqalish formasi vaqtga bog‘liq ravishda induksiya V ning havo bo‘shliq bo‘ylab tarqalish xarakteriga o‘xshash bo‘ladi. Lekin yakor cho‘lg‘amidagi o‘zgaruvchan tok kollektor yordamida o‘zgarmas tok ko‘rinishiga keltirilib, tashqi zanjirga uzatiladi. Haqiqatan ham yakor bilan birga kollektor 90С ga burilganda yakorni o‘tkazgichlaridagi e.yu.k ning yo‘nalishini o‘zgarishi bilan bir vaqtda cho‘tkalar ostidagi kollektor plastinalari ham almashadi. Shuning uchun yuqoridagi cho’tka ostidagi kollektor plastinasi doim shimoliy qutb o‘zagi ostidagi joylashgan o‘tkazgich bilan ulangan bo’lib, pastdagi cho‘tka ostida joylashgan kollektor plastina bilan esa janubiy qutb o‘zagi ostida joylashgan o‘tkazgich ulangan bo‘ladi. Shunday qilib, kollektor yordamida yakor cho‘lg‘amidagi o‘shzgaruvchan tok farqlanib, tashqi zanjirga o’zgarmas tok ko‘rinishida uzatiladi. Yakor cho‘lg‘amidagi tokning o‘zgarish egri chiziqni (2.5,a-rasm) abssissa o‘qining pastidagi yarim davrini ishorasini o‘zgartirib, tashqi zanjirdagi tok va kuchlanishning egri chizig‘ini hosil qilishi mumkin (2.5,b-rasm). Tashqi zanjirdagi tokning pulsasiyalanishi kamaytirish uchun ancha murakkab konstruksiyada tayyorlangan yakor cho‘lg‘ami va kollektor qo‘llaniladi. Ikki qutbli mashinalarda elektr yurituvchi kuchning chastotasi yakorning aylanishlar soniga teng f=n. Agar mashinada juft qutblar soni r bo‘lsa, u holda elektr yurituvchi kuchning chastotasi f = rn bo‘ladi.

2.5 - rasm. Tok va elektr yurituvchi

kuchni egri chiziqlari a) yakordagi, b) tashqi zanjirdagi

Faraz qilaylik, yakori nominal tezlik bilan aylanayotgan o‘zgarmas tok mashinasini qo’zg’atish va yakor cho‘lg‘ami o‘zgarmas tok manbaiga ulangan bo‘lsin yoki qutb o‘zaklari o‘zgarmas magnitlardan iborat bo’lsin. Qo’zg’atish cho‘lg‘ami hosil qilgan magnit kuch chiziqlari havo bo‘shlig‘ini kesib o‘tadi va yakorning cho‘lg‘amida elektr yurituvchi kuchni induksiyalaydi. Yakor cho‘lg‘amidagi kuchlanish yakor tokini hosil qiladi. Bu tok o‘zining magnit oqimini hosil qiladi. Yakorning magnit oqimi bilan qo‘zg‘atish cho‘lg‘amining magnit oqimlarini o‘zaro ta’siri natijasida aylantiruvchi moment hosil bo‘ladi. Agar bu moment valga qo‘yilgan statik momentdan katta bo‘lsa, yakor asta - sekin aylana boshlaydi va ishlab chiqarish mexanizmini harakatlantiradi. O‘zgarmas tok mashinasining bu rejimi dvigatel rejimi deb ataladi. O‘zgarmas tok mashinasidan elektr energiyasini olish uchun ya’ni generator rejimida ishlashi uchun uning valiga birlamchi dvigatel (elektr dvigatellar, ichki yonar dvigatellari va o.k.) yordamida aylantiruvchi moment ya’ni mexanik quvvat beriladi. Mexanik quvvat ta’sirida aylanayotgan yakorning cho‘lg‘amlari qo‘zg‘atish cho‘lg‘ami hosil qilgan magnit maydon kuch chiziqlarini kesib o‘tadi va yakor cho‘lg‘amlarida elektr yurituvchi kuch hosil bo‘ladi. Agar bu cho‘lg‘amga cho‘tkalar yordamida iste’molchi ulansa bu cho‘lg‘am orqali elektr toki oqa boshlaydi va iste’molchiga elektr energiyasi beriladi.

2.6. ELEKTR YURITMA ASOSLARI
2.6.1. ELEKTR YURITMA TUSHUNCHASI
Zamonaviy sanoat va qishloq xo‘jalik ishlab chiqarish juda ko‘p ko‘rinishdagi texnologik jarayonlar bilan xarakterlanadi. Ularni amalga oshirish uchun esa minglab har xil turdagi mashina va mexanizmlar yaratilgan. Masalan, material va maxsulotlarni qayta ishlash dastgohlar, prokat stanlari va presslarda amalga oshiriladi; qattiq jism va buyumlarni, gaz va suyuqliklarni boshqa joyga ko‘chirishda esa konveyerlar, ko‘tarish kranlari, eskalatorlar, nasoslar va kompressorlardan foydalaniladi.

Shuni ta’kidlash kerakki, yuqoridagilar kabi va ko‘plab boshqa mashina va mexanizmlar shahar kommunal xo‘jaligi, medisina texnikasi, turmush, aloqa, qurilish va transportda ham keng ishlatiladi.

Ishlab chiqarish mashinasi (yoki ishchi mexanizmi) bir qancha o‘zaro bog‘langan qismlar va uzellardan tuzilgan bo‘lib, shulardan biri mexanik harakatni amalga oshirish orqali berilgan texnologik jarayonni bevosita bajaradi, shuning uchun u ijro organi deb ataladi.

Ko‘pgina hollarda ijro organining - dastgoh shpindeli, prokat stanining valiki, lift kabinasi, konveyer tasmasining harakat tezligini rostlash talab qilinadi. Ba’zida esa ijro organlari harakat yo‘nalishini o‘zgartirish (reverslash) zaruriyati ham tug‘ladi. Ijro organi o‘zining harakati jarayonida, ishqalanish yoki yerni tortilish kuchlari, materiallarni egiluvchan va plastik deformasiyalari orqali vujudga keladigan harakatga qarshilikni bartaraf qiladi.

Shunday qilib, ijro organi, texnologik jarayonni bajarish uchun talab qilinadigan (ba’zida rostlanadigan) tezlik bilan mexanik harakatni bajo keltirishi bunda qarshilik kuchini bartaraf qilishi kerak bo‘ladi. Buning uchun, ijro organiga, alohida qurilma orqali muayyan mexanik energiyani keltirib berish lozim, ushbu qurilma o‘zining vazifasiga ko‘ra yuritma nomini olgan.

Yuritma mexanik energiyani, boshqa turdagi energiyalarni o‘zgartirish natijasida hosil qiladi. Foydalanilayotgan energiya turiga qarab gidravlik, pnevmatik, issiqlik va elektr yuritmalar farqlanadi. Hozirda ishlab chiqarish, kommunal xo‘jalik va boshqa tarmoqlarda elektr yuritma eng ko‘p qo‘llanishga egadir, u hosil qilinayotgan elektr energiyaning 60 foizdan ko‘prog‘ini iste’mol qiladi.

Elektr yuritmaning bunday keng qo‘llanishi, uning boshqa ko‘rinishdagi yuritmalarga nisbatan bir qator afzalliklari va o‘ziga xos xusiyatlari bilan belgilanadi:

1) o‘zga turdagi energiyalarga, shu jumladan mexanik energiyaga ham, o‘zgartirilishi va o‘zining tarqatilishi eng tejamli bo‘lgan elektr energiyadan foydalanganligi;

2) quvvati va tezligini o‘zgarish doirasining kengligi: zamonaviy elektr yuritmalarining quvvat diapazoni vattning yuzdan bir ulushidan o‘n minglab kilovatt orasida bo‘ladi, aylanish chastotasi esa valning bir minutdagi aylanish ulushlaridan bir necha yuz ming bir minutdagi aylanishgacha chegaralanadi;

3) turli tuman shart-sharoitlarda ishlashi mumkinligi: agressiv suyuqlik va gazlar muxiti, kosmik fazo sharoitlari, past va yuqori haroratlar va boshqalarda. Elektr dvigatellarini konstruktiv bajarilishining ko‘p turliligi esa elektr yuritmani ishchi mexanizm bilan qulay biriktirish imkoniyatini beradi;

4) oddiy vositalar yordamida ijro organi harakatining har xil va murakkab turlarini hosil qilish, shuningdek harakat yo‘nalishi va uning ko‘rsatkichlarini tezligi va tezlanishini o‘zgartirish mumkinligi;

5) ishlab chiqarish va texnologik jarayonlarni avtomatlashtirishni o‘ng‘ayligi, elektr yuritmani ishlab chiqarishning umumiy avtomatlashtirilgan boshqaruv tizimiga osonlik bilan ulash mumkinligi;

6) yuqori foydali ish koeffisienti (f.i.k.), ishlashdagi ishonchliligi, xizmat ko‘rsatuvchi hodimlar uchun qulay sharoitlari va atrof muxitni iflos qilmasligi.

Hozirgi zamon elektr yuritmalarining imkoniyatlari fan va texnikaning bir - biriga yaqin tarmoqlari-elektr mashinasozlik va elektr asbobsozlik, elektronika va hisoblash texnikasi, avtomatika va elektrotexnika yutuqlaridan foydalanish hisobiga tobora kengayib bormoqda.

«Elektr yuritma» deb, elektr dvigateli, elektr o‘zgartiruvchi, mexanik uzatuvchi va boshqaruvchi qurilmalardan tuzilgan elektromexanik tizimga aytiladi; u ishlab chiqarish mashinalarining ijro organlarini harakatga keltirish va bu harakatni boshqarish uchun yaratiladi. Elektr yuritmaning tuzilish sxemasi 2.6-rasmda ko‘rsatilgan.


2.6-rasm. Elektr yuritmaning tuzilish (struktura) sxemasi
Har qanday elektr yuritmaning (EYu) asosiy elementi elektr dvigateli (ED) hisoblanadi, u elektr energiyani (EE) mexanik energiyaga (ME) o‘zgartirishni ta’minlaydi.

ED va ijro organining (IO) harakatlarini moslashtirish uchun mexanik uzatuvchi qurilma (MUI) hizmat qiladi, u dvigatel hosil qilayotgan mexanik energiyani ko‘rinishini va ko‘rsatkichlarini o‘zgartiradi. ED ni harakatlanuvchi qismi (rotor), MUI va IO elektr yuritmaning mexanik qismini tashkil qiladi.

Ba’zi hllarda MUI ishlatilmaydi va bunda ED to‘g‘ridan - to‘g‘ri IO bilan biriktiriladi. Dvigatel o‘ziga kerakli energiyani elektr energiya manbaidan (EEM) elektr o‘zgartiruvchi qurilma (EShI) orqali oladi. EShIning vazifasi qilib, elektr energiyani ko‘rsatkichlarini o‘zgartirish va rostlash belgilangan.

Energiyaning o‘zgarish jarayonini boshqarish boshqaruvchi qurilma (BI) yordamida amalga oshiriladi, u topshiriq signali Ut funksiyasida bo‘lgan boshqarish signalini Ub va energiyaning o‘zgarish jarayoni, ED yoki IO ning mexanik harakatini haqiqiy ko‘rsatkichlari haqidagi ma’lumotlarni o‘z ichiga olgan qo‘shimcha signallarni hosil qiladi.

Bu signallardan foydalanish (1.1-rasmda ular shtrix chiziqlar bilan ko‘rsatilgan) ED va IO lar harakatining kerakli harakteristikalarini olish, ishchi mexanizmlarini maqbul (optimal) ish rejimga erishish, elektr yuritmani ishlashida himoya va blokirovkalarni ta’minlash imkoniyatini yaratadi. Bu signallar tegishli datchiklar tomonidan ishlab chiqariladi. O‘zgartiruvchi va boshqaruvchi qurilmalar boshqarish tizimini (BT) tashkil qiladi, bu tizim o‘z navbatida dvigatel cho‘lg‘amlari bilan birgalikda yuritmaning elektr qismini tuzadi.

Quyida ijro organlari va elektr yuritma tarkibiy qismlarining eng keng tarqalgan namunalari keltirilgan.

1.Ijro organi	tokarlik dastgoxining shpindeli; randalash dastgohining harakatlanuvchi stoli; konveyer tasmasi (zanjiri); ekskavator kovshi; ko‘targich kabinasi; nasos parraklari; prokat stanining valiklari; dastgoh uzatish mexanizmining harakatlanuvchi vinti, kran siljish mexanizmining aravachasi; ko‘tarish chig‘irining ilmog‘i.
2. Elektr dvigateli	Turli qo‘zg‘atishli o‘zgarmas tok dvigateli; faza yoki qisia tutashuv rotorli asinxron dvigatel; sinxron dvigatel; chiziqli o‘zgarmas yoki o‘zgaruvchan tok dvigatellari; ventilli dvigatel; odimlovchi dvigatel; yumalovchi va to‘lqin rotorli dvigatellar; reduktorli dvigatellar.
3. Mexanik uzatish qurilmasi	Silindrli va chervyakli reduktorlar; planetar uzatma, vint-gayka uzatmasi, to‘lqinli uzatma; krivoship-shatun uzatmasi; zanjirli va qayishli (tasmali) uzatma; reykali uzatma.
4. O‘zgartiruvchi qurilma	Boshqariladigan to‘g‘rilagich; o‘zgaruvchan tok kuchlanishi va chastotasini o‘zgartkichlari; kuchlanishni impuls o‘zgartkichi; invertorlar.
5. Boshqarish qurilmasi	Knopka, boshqarish kaliti; rostlagich(regulyator); boshqaruvchi hisoblash mashinasi; rele; kontaktorlar; kuchaytirgich; logik elementlar; faza detektori.
6. Elektr energiya manbai	Sanoat chastotasidagi bir fazali yoki uch fazali o‘zgaruvchan tok tarmog’i; o‘zgarmas tokning sex tarmog‘i; akkumulyator batareyasi; dizel-generator qurilmasi; quyosh batareyasi.

2.6.2. ELEKTR YURITMANING VAZIFALARI VA UNGA QO‘YILADIGAN TALABLAR
Elektr yuritma, ishlab chiqarish mashinasining ijro organiga mexanik energiyani keltirib berib, uning harakatini hosil qiladi. Shuning uchun, EYu ga qo‘yiladigan talablar IO larning harakat yo‘nalishi va uni ko‘rsatgichlarini o‘zgarishiga qo‘yiladigan talablardan kelib chiqadi.

2.1-jadvalda hozirda mavjud bo‘lgan asosiy texnologik jarayonlar va ishlab chiqarish mashinalari to‘g‘isidagi ma’lumotlar berilgan. Jadvalning 3 ustunida esa yuritma tomonidan ta’minlanadigan va ijro organlari harakatiga qo‘yiladigan o‘ziga hos talablar ko‘rsatilgan.

EYu ijro organlari harakatini tarmin etish bilan birgalikda texnologik jarayonlar va operasiyalarni avtomatlashtirishning turli vazifalarini ham bajaradi.

Shuning uchun jadvalning 4 ustunida, yuritma uchun tez-tez vujudga keladigan va hal qilinadigan, shu bilan birga keng tarqalgan vazifalari ham ko‘rsatilgan.

2.7. ELEKTROTEXNOLOGIK QURILMA ASOSLARI
2.7.1. Elektrotexnologik qurilmalarning rivojlanish tarixi va elektroenergetikadagi o‘rni
Elektr energiyasini iste’mol qilib, uni boshqa turdagi energiyaga aylantirish orqali va shu vaqtning o‘zida texnologik jarayonlarni amalga oshirish uchun belgilangan qurilmalar elektrotexnologik qurilmalar deb ataladi. Bunday qurilmalar murakkab tuzilishga ega bo‘lib ularning tarkibiga ishchi organ, ya’ni plazmatron, plazmali reaktor, elektron to‘p, yoy va ion agregatlarining elektrodlar tizimi va belgilangan ish rejimini avtomatik ta’minlovchi yoki mikroprosessorli texnika yordamida boshqariluvchan maxsus energiya manbaalari kiradi. Suv, gaz ta’minlash va vakuum hosil qilish hamda uni saqlash tizimlari esa elektrotexnologik qurilmalar tarkibiga yordamchi jixoz sifatida kiradi. Elektrotexnologik qurilma qanday texnologik jarayonni bajarish uchun belgilangan ekanligini bilmay, uni talab doirasida montaj qilish, sozlash va ishlatish mumkin emaC.

Insoniyatning ishlab chiqarish faoliyati va uy ro‘zg‘or extiyojlari elektrotexnologik qurilmalar bilan tobora to‘yinib bormoqda. Bunday to‘yinish faqatgina mazkur qurilmalarga bo‘lgan extiyojning o‘sishi bilangina asoslanib qolmasdan, balki uglevodorodli yoqilg’i tan narxining ma’lum darajada oshishi, tashqi muhitni muhofaza qilish bo‘yicha aniq choralar belgilash zaruriyati, chiqindisiz texnologiyalar yaratish kabilar bilan ham bog‘liqdir. Elektrotexnologik jarayonlarni rivojlantirish mamlakatimizning rivojlanib borayotgan energetik tizimini, yangi elektr stansiyalari va yuqori quvvatli elektr tarmoqlarini qurish orqali amalga oshiriladi.

Elektrotexnologiyaning tobora takomillashib borishi yuqori bikrlikga ega bo‘lgan, katta miqdordagi issiqlikga bardosh beruvchi, kimyoviy reaksiyaning agressiv ta’siriga turg‘un bo‘lgan va kichik issiqlik o‘tkazuvchanlikga hamda yuqori darajadagi izolyasion xususiyatga ega bo‘lish kabi yangi xossalarga ega bo‘lgan yangi materiallar ishlab chiqish imkoniyatini beradi. Elektrotexnologik jarayonlar yordamida sifatli o‘tkazgich va yarim o‘tkazgichlar uchun materiallar, shuningdek eski texnologiyalar yordamida ilgari olib bo‘lmagan va ishlab chiqish chiqindilaridan hamda ishlatib bo‘lmaydigan xom-ashyolardan turli materiallar ishlab chiqish yo‘lga qo‘yilgan. Ko’plab sanoat tarmoqlari va fanda erishilgan yutuqlar elektrotexnologik jarayonlar rivojiga ko‘ra erishilmoqda.

Elektrotexnologik jarayonlarni takomillashtirib borilishi natijalariga ko‘ra eng diqqatga sazovor bo‘lgan yutuqlar, ayniqsa mikroelektronika soxasida ko‘zga tashlanadi. Radiotexnik jixozlar, elektron hisoblash mashinalari hamda sanoatdagi boshqariluvchan komplekslar tarkibida yuz minglab, ayrim hollarda esa o‘nlab million elementlarni minglab tutashma bilan birlashtiruvchi tizimlar mavjud.

Agarda mazkur tizimlar bundan 40 - 50 yil muqaddam foydalanilgan eski texnologiyalar yordamida yaratilganda edi, bunda yuqoridagi qurilmalar massalari o‘nlab tonnani, xajmlari o‘nlab kub metrni va iste’mol quvvatlari yuzlab kilovattni tashkil qilgan bo‘lar edi.

Hozirgi kunda «yuzalarga plazmali ishlov» orqali yuzalarga qoplama yoki qatlam berishini joriy etilishi ionli - nurli legirlash, plazmali travlenie, lazerli payvandlash, fotolitografiya kabi ishlov berish usullaridan foydalanish, hamda elektrotexnologik qurilmalar yordamida olingan yangi materiallarni qo‘llash oqibatida tarkib jihatidan yangi bo‘lgan mikroelektron elementlar va jixozalar yaratilmoqda. Elektron mikrosxemalarni konstruksiyalash va tayyorlashning yangi va sifatli usullari ishlab chiqildi. Bunda birgina texnologik jarayonning o‘zida mikronlarda o‘lchanuvchan hajmdagi yarim o‘tkazuvchanlikka ega bo‘lgan kristall yoki dielektrik yuzada barcha aktiv, passiv va tutashtiruvchi elementlar o‘zaro birlashtirilishi amalga oshiriladi. Mikrosxema tarkibiga kiruvchi elementlar (tranzistorlar, diodlar, kondensatorlar, rezistorlar va boshqalar) hech qanday tashqi tutashmaga ega bo‘lmagan holda, mexanik kuchlar va tashqi muhit ta’siridan saqlovchi umumiy germetik qoplamaga ega va yuzlab mikroelementlarni shunday tartibda o‘zida mujasamlashtirgan, yagona korpusga ega bo‘lgan mikrosxemalar o‘z navbatida koplekslar tarkibiga kiradi. Shu sababli mikrokalkulyator va mikrotelevizorlar bilan ta’minlangan mini - qo‘l soatlari, kichik gabaritli rangli televizorlar, katta eslash qobiliyatiga ega va yuqori tezlikda matematik amallarni bajaruvchi EXM lar biz uchun oddiy bir qurilmalar va jixozlarday bo‘lib qoldi.

2.7.2. Sanoat elektrotexnologik qurilmalarining turlari
1. Elektr tokining pirovard issiqlik ta’siriga asoslangan qurilmalar. Bu guruh qurilmalariga uy ro‘zg‘or qizdirish jihozlari, bevosita va bilvosita qizdirish qarshilik pechlari, suyuqlik va gazlarni qizdirish qurilmalari - turli ko‘rinishdagi elektr qozonlari va elektrokaloriferlar, shuningdek qizdiruvchi elementlar vazifasini ishqorlar yoki oksidlar eritmalari bajaruvchi, elektrodli vannalar.

Metallarni elektroshlak usulida qayta eritish va elektroshlak usulida payvandlash qurilmalarining ishlash prinsipi, elektrodlar orasidagi muhitni (bo‘shliqni) to‘ldiruvchi shlaklarda elektr toki ta’sirida ajralib chiqadigan issiqlik energiyaisdan foydalanishga asoslanadi.

Kontaktli payvandlash qurilmalarida elektr energiyasi ikki detalning tutash nuqtalaridagi o‘tish qarshiligida issiqlik energiyasiga aylanadi. Ushbu jarayon faqatgina tokning impulsli rejimida amalga oshirilib, mazkur ko‘rinishidagi payvandlash qurilmalarining sxemasi va elektr ta’minotining o‘ziga xos xususiyatlarini belgilaydi.

Induksion qizdirish qurilmalarining ishlash prinsipi sanoat chastotasi va undan yuqori chastotadagi o‘zgaruvchan tok elektr energiyasini avval o‘zgaruvchan magnit maydon energiyasiga, bu energiyani esa yana elektr energiyasiga va so‘ngra oxirgi ko‘rinishdagi energiyani qizdiriluvchi materialda issiqlik energiyasiga aylantirishga asoslanadi. Ushbu usuldan faqat tok o‘tkazuvchan materiallarni qizdirishda foydalaniladi.

Dielektrik materiallarni qizdirishda esa moddalarni polyari-zasiyalash jarayonida yuqori chastotali elektr maydon energiyasini issiqlik energiyasiga aylantirishga asoslangan qurilmalardan foydalaniladi.

Ishlash prinsipi elektr yoyida ajralayotgan issiqlikdan foydalanishiga asoslangan qurilmalarga metallarni va o‘tga chidamli materiallarni eritish, fosfor va boshqa metallarni olish uchun belgilangan elektr yoy pechlari va rudnotermik pechlar, shuningdek metallarni qayta eritish va rafinasiya qilish uchun belgilangan vakuum - yoy pechlarini misol qilish mumkin. Bunday qurilmalar sifatida metall va nometall (metall bo‘lmagan) materiallarga plazmali va plazma yoy ususlida ishlov beruvchi qurilmalarni ko‘rsatish mumkin. Mazkur qurilmalarda metallarni qayta eritish, yuzalarga himoya qoplamalarini berish va shu kabi boshqa jarayonlarni amalga oshirish mumkin.

Elektr yoy payvandlash qurilmalarida ajralib chiqayotgan issiqlik energiyasining asosiy miqdori (quvvati) yoyning tayanch nuqtalariga (katod va anod «dog‘» lariga) to‘g‘ri kelishi bilan birga elektr yoy payvandlash jarayonining borishiga elektr yoyining «ustun» qismi ham o‘z ta’sirini ko‘rsatadi.

Elektron - nurli va lazer qurilmalarida issiqlik enegiyasi razryad kanalidagi suyuqlikdan katta kuchdagi tokning impuls rejimida oqishi natijasida ajralib chiqadi.

2. Elektr tokining pirovard elektrokimyoviy ta’siriga asoslangan qurilmalar. Bunday qurilmalar toifasiga eritma yoki qorishma bilan to‘ldiriladigan elekroliz vannalari, yuzalarga himoyalash yoki dekorativ qoplamalar beruvchi qurilmalar, shuningdek galvanoplastika usulida maxsulot olish qurilmalari va elektrolitlarda elektrokimyoviy - mexanik ishlov berish qurilmalari kiradi.

3. Elektromexanik qurilmalar. Bunday qurilmalarda ishlov berilayotgan materiallardan impuls rejimidagi tokning oqib o‘tishi mexanik kuchlar hosil bo‘lishiga olib keladi.

Mazkur qurilmalarning maxsus sinfini ultratovush ta’sirida ishlovchi qurilmalar tashkil qilib, ultratovush generatorlaridan berilayotgan yuqori chastotadagi mexanik tebranishlar ta’sirida texnologik jarayonlar amalga oshiriladi.

4. Elektrokinetik qurilmalar. Ularning ishlash prinsipi elektr maydon energiyasini harakatdagi zarrachalar energiyasiga aylantirishga asoslangan. Bunday qurilmalar toifasiga elektron - ion texnologiyalarga asoslangan elektr filtrlari, poroshok materiallari va emulsiyalarni ajratish qurilmalari, elektr bo‘yoqlash va oqava suvlarni tozalash qurilmalari kiradi.

Elektrotexnologik qurilmalarni yuqoridagi tartibda guruxlarga bo‘lish yuqori darajada shartli ravishda amalga oshirilgan, chunki ko’plab texnologik jarayonlar bir paytning o‘zida bir necha energiya o‘zgarishi asosida amalga oshiriladi. Bu esa o‘z o‘rnida elektrotexnologik jarayonlarining imkoniyatlarini yanada ko‘pligini isbotlaydi.

Elektr payvandlash va elektrotexnologik jarayonlarining rivojlanish tarixi, rus fiziki B.B. Petrov tomonidan 1801 yilda elektr yoyini kashf etilishi bilan boshlangan deb hisoblab kelinadi. Lekin o‘sha davrda katta quvvatdagi elektr energiya manbaalari yoki katta quvvatdagi elektr energiyasini ma’lum masofaga uzatish hali kam rivojlangani sababli, elektrotexnologik jarayonlar XIX asrning oxirlarigacha sezilarli darajada rivojlana olmagan. Birinchi elektr pechlari, lekin chet davlatlarda tayyorlangan pechlar, Rossiyaga aynan XIX asrning oxirlarida kelitirilgan. Birinchi «rus elektr pechi» 1901 yilda rus muxandis fiziki B.P. Ijevskiy loyixasi asosida yaratilgan. Elektrotexnolgik jarayonlarining keyingi rivojiga A.N. Lodigin, C.C. Shteynberg va A.F. Garmolinlar elektr metallurgiyasi sohasida, C.I. Telniy o‘zgaruvchan tok elektr yoyning elektr zanjiri nazariyasi bo‘yicha, M.C. Maksimenko - metallar elektrotermiyasi sohasida, B.P. Vologdin - metallarini induksion qizdirish usullari sohasida, N.N. Benardos, N.G. Slavyanov, O.E. Patonlar elektr payvandlash sohasida, A.B. Netushil yarim o‘tkazgich va dielektriklarni qizdirish nazariyasi soxasida va A.D. Svenchanskiy elektr qarshilik pechlari va vakuum yoy pechlari nazariyasi soxasi izlanishlar olib borgan holda o‘zlarining salmoqli hissalarini qo‘shdilar.

Hozirgi kunda esa elektrotexnologik jarayonlarni takomillashtirish bo‘yicha olib borilayotgan izlanishlar, kelajakda imkoni boricha elektr energiyasini kam iste’mol qilgan holda yuqori ishlab chiqaruvchanlikka ega bo‘lgan elektrotexnologik jarayonlar yaratishga yo‘naltirilgan.

2.7.3. Elektrotermiyaning fizik texnik asoslari
«Elektrotermiya» - tushunchasi keng ma’noga ega bo‘lib, sanoatning turli soxalarida elektr energiyasini iste’mol qilgan holda issiqlik ishlovi beruvchi ko‘plab texnologik jarayonlarni o‘zida mujassamlashtiradi.

Organik yoqilg‘i hisobiga issiqlik ishlovi berishga nisbatan elektr energiyasidan foydalanib issiqlik ishlovi berish jarayonlari qator afzalliklarga ega. Bular tashqi muxit ifloslanishining keskin kamayishi; haroratning aniq belgilangan qimmatlarini olish imkoniyati; aniq yo‘naltirilgan intensiv issiqlik oqimlarini hosil qilish imkoniyati; ajralib chiqayotgan issiqlik energiyasining miqdorini qat’iy nazorat qilish va aniq boshqarish imkoniyati; turli kimyoviy tarkibdagi gaz muxitlari va vakuumda issiqlik ishlovi berish imkoniyati; issiqlik ishlovi berilayotgan materialning o‘zida bevosita issiqlik energiyasi ajralib chiqishini ta’minlash imkoniyati; har qanday issiqlik ishlovi berish uchun belgilangan hajmda katta miqdordagi issiqlik energiyasi ajralib chiqishini ta’minlash va h.k.

Elektrotermiyada elektr energiyasini issiqlik energiyaisga aylanishni ta’minlovchi quyidagi usullarni qayd etish mumkin.

Qarshilik usulda issiqlik ishlovi berish o‘tkazuvchan materiallardan tok oqib o‘tish oqibatida issiqlik ajralib chiqishiga asoslangan. Ushbu usul Djoul - Lens qonuniga asoslangan bo‘lib, bevosita va bilvosita issiqlik ishlovi berish qurilmalarida qo‘llaniladi.

Induksion usulda issiqlik ishlovi berish qizdirilayotgan materialda uyurma toklar hosil qilish oqibatida elektromagnit maydon energiyasini issiqlik energiyasiga aylantirishga va Djoul - Lens qonuni asosida issiqlik ajralib chiqishiga asoslanadi.

Dielektrik usulda issiqlik ishlovi berish yuqori chastotadagi elektr maydoniga kiritilgan tok o‘tkazmaydigan yoki yarim o‘tkazgich metallarda va polyarizasiya natijasida hosil bo‘luvchi siljish toklari vujudga kelishiga asoslangan.

Elektr yoyi hisobiga issiqlik ishlovi berish usulida materiallarga elektrodlar orasida hosil qilingan issiqlik energiyasi hisobga tegishli issiqlik ishlovi (yoy yordamida metallarni kesish, ulash, eritish va hokazo) beriladi.

Elektron va ionli -nurli qizdirish usuli elekr maydoni ta’sirida tezlanish olgan va tez harakatlanayotgan elektronlar va ionlar o‘zaro to‘qnashishlari natijasida ajralayotgan issiqlik energiyasidan foydalanishga asoslangan.

Plazmali qizdirish usuli yoy razryadi muhitidan yoki yuqori chastotali elektromagnit yoxud elektr maydonidan gazni o‘tkazish oqibatida ajralayotgan issiqlik energiyasidan foydalanishga asoslangan.

Lazer yordamida issiqlik ishlovi berish lazerlarda ya’ni optik kvant generatorlarida hosil qilingan yuqori konsentrasiyadagi yorug‘lik energiyasi oqimlarini qizdiruvchi yuzalar tomonidan o‘zlashtirilishiga asoslangan.
2.8. SANOAT KORXONALARINING ELEKTR TA’MINOTI ASOSLARI
Elektr ta’minoti sistemasi (ETS) kuchlanishi 1000 V gacha va undan yuqori bo‘lgan elektr tarmoqlari hamda transformatorlar va o‘zgartirgichli podstansiyalarni o‘z ichiga oladi. Uning vazifasi xalq xo‘jaligi ob’ektrlaridagi elektr ishlatuvchilarni ko‘rsatkichlariga ega bo’lgan elektr energiyasi bilan ta’minlashdan iboratdir. Elektr ishlatuvchilarga turli mashina va mexanizmlarning elektr dvigatellari, elektr pechlar, elektroliz qurilmalari, payvandlash mashinalari, yoritish tizimi va boshqalar kiradi.

Elektr ishlatuvchilar va elektr iste’molchilari (EI va I) elektr energiyasini energosistemaning rayon podstansiyalaridan oladi. Ba’zi hollarda bir yoki bir necha korxona uchun bir vaqtda elektr energiyasi va issiqlik energiyasi ishlab chiqaruvchi issiqlik elektr markazlari (IEM) xam ko’rilishi mumkin.

ETS ning ish rejimi va uning parametrlari elektr energiya manbasi bo‘lgan energosistemaning hamda ishlab chiqarish jarayoni rejimlariga bog‘liq. Bu parametrlarga kuchlanish, elektr yuklamalari, chastota va boshqa o‘zgaruvchan fizik ko‘rsatkichlarining qiymatlari kiradi. Energnosistema tomonidan ETS parametrlariga quyidagilar ta’sir ko‘rsatadi: energosistemada aktiv quvvat balansi va chastota og‘ishi bilan bog‘liq bo‘lgan elektr manbalarining quvvatlari o‘zgarishi, reaktiv quvvat balansiga bog‘ liq bo‘lgan kuchlanish satki, qisqa tutashuvlar va muvozanatning buzilishi. Korxonalardagi texnologik jarayonlar yuklamalar rejimini aniqlaydi.

ETS ni shartli ravishda 2 qismdan iborat deb qarash mumkin:

1) Tashqi elektr ta’minoti;

2) Ichki elektr ta’minoti sistemasi.

Tashqi elektr ta’minotiga elektr manbasidan korxonaga o‘tkazilgan ta’minlovchi havo va kabel liniyalari hamda ETS ning asosiy elementi bo‘lgan bosh pasaytiruvchi podstansiya (BPP) ning yuqori kuchlanishli cho‘lg‘ami tomoni kiradi.

Ichki elektr ta’minotiga BPP ning 6-10 kVli tarqatish qurilmasi (TK) dan elektr ishlatuvchi va iste’molchilargacha bo‘lgan elektr tarmoqlari kiradi.

«Elektr ta’minoti» fani ichki va tashqi elektr ta’minoti tizimlaridagi asosiy elementlar bo‘lgan transformatorli va o‘zgartkichli podstansiyalarni, kabel va havo liniyalarini, tokoprovodlarini reaktiv quvvatinning o‘rnini qoplovchi qurilmalarini, kuchlanishni rostlovchi qurilma va usullarini tanlash masalalari, ETS ning asosiy parametrlari hisoblangan elektr yuklamalari, kuchlanish qiymati, ichki elektr ta’minoti sxemasi, kerak bo‘lgan ishonchligi darajasi va boshqa ko‘rsatmalarini aniqlash ko‘rib chiqiladi.

Yuqoridagi asosiy elementar va parametrlarning texnik talablariga javob beruvchi 2 va undan ortiq variantlari ichidan texnik - iqtisodiy hisoblar asosida yuqoriroq iqtisodiy ko‘rsatkichni ta’minlovchi varianti tanlab olinadi.

Motorlar uchun quyidagi himoyalar ishlatiladi:

1).O’ta yuklanishdan-issiqlik relesi va tok qiymatiga teskari boьliq xarakteristikali maksimal rele bilan;

2).Ichki qisqa tutashuvlardan-saqlagichlar yoki avtomatlarning bir lahzada ishlovchi uzuvchisi bilan;

3).Tarmoq kuchlanishining pasayishidan-magnit yurgizgichlar yoki kontaktorlarning ushlab turuvchi ьaltaklari bilan.

Sinxron motorlar uchun qo’shimcha ravishda sinxronizmdan tushishdan himoya ishlatiladi. Bu himoya tarkibiga kuchlanish 0.85 U_n gacha pasayganda qo’zьatish forsirovkasini ulovchi va kuchlanish pasayganda motorni sinxronizmda ushlab turuvchi kuchlanish relesi hamda sinxronizmdan tushganda motorni o’chiruvchi maksimal tok relesidan iborat.

O’ta yuklanish (O’Yu) dan himoya issiqlik relesi bilan amalga oshirilib, uning ishlash printsipi quyidagi hodisalarga boьliq :

1). Bimetall plastinkaning deformatsiyasi;

2). Metall plastinkani chiziqli uzayishi;

3). Oson eruvchi metallning erib ketishi;
Issiqlik relesi motor bilan bir xonada joylashuvi kerak.

Hozirgi paytda issiqlik himoyasi o’ta yuklanishsiz ishlovchi motorlar uchun yoki doimo kuzatish ostidagi motorlar uchungina ishlatilmaydi. Qolgan hollarda issiqlik himoyasi majburiydir. Bu himoyani aniq to’ьrilash-moslash qiyin bo’lsa ham avariyalarni kamaytiradi. Elektr apparatlari alohida xonalarda o’rnatiladigan portlash havfi bor xonalarda issiqlik himoyasini motorga moslash qiyinlashadi.

Qisqa tutashuv toklaridan eruvchan saqlagichlar va avtomatlarning maksimal uzuvchilari himoya qiladi.