Farg`ona politexnika instituti

2. Rezinaning turlari va xossalari. 
 
Har  qanday  rezina  materialining  asosini  tabiiy  (NK)  yoki  sun’iy  (SK) 
kauchuk tashkil etib u materialning xossalarini belgilab beradi. Materialning fizik-
mexanik  xossalarini  yaxshilash  maqsadida  ularga  turli  qo`shmchalar  kiritiladi. 
Shunday  qilib  rezina  materiali  asosan  kauchuk  va  tubda  ko`rilib  chiqadigan 
qo`shimchalardan tashkil topgan: 
1.  Vulkanlanuvchi  modda  (agentlar)  –  materialning  fazoviy  to`rsimon 
yacheyka  strukturasini  hosil  qiluvchi  komponentlari.  Odatda  bunday  moddalarga 
oltingugurt  va  selen  kirsa  boshqalariga  pereks  qo`shiladi.  Elektrotexnikada 
qo`llaniladigan  rezina  materiallariga  oddiy  oltingugurt  o`rniga    organik 
birikmalarning  sulfidlari – tiuram kiritiladi. 
 
Vulkanlash jarayonini tezlatish uchun: ko`psulьfidlar, qo`rgoshin va magniy 
oksidlari  kiritiladi.  Ular  bir  vaqtni  o`zida  materialning  vulkanlashuviga  va  uning 
fizik-mexanik xossalariga ijobiy ta’sir ko`rsatadi.  
 
2.  Eskirishga  qarshilik  ko`rsatuvchilar  (antioksidanti)  –  rezina  materialning 
tez  eskirishiga  to`sqinlik  ko`rsatuvchi  komponentlari  bo`lib  ular  kimyoviy  va 
fizikaviy  ta’sirlashishga  ega  bo`ladilar.  Kimyoviy  ta’sirlashuvga  ega  bo`lganlari 
rezinadagi kauchukni  unga qo`shilgan pereksdan  oksidlanib ketishini oldini oladi. 

---

Fizikaviy  ta’sirlashishda  asosan  parafin,  ari  uyasi  (vosk)  yoki  shunga  o`xshash 
moddalar  bo`lib  ular  rezinadagi  kauchukni  yupqa  pardalar  bilan  himoya  qilishi 
natijasida eskirish sezilarli darajada to`xtaydi.  
 
3.  Yumshatuvchilari  (plostifikatorы)  –  bu  moddalar  rezina  materialiga 
boshlang`ich jarayonda ya’ni birinchi bor unga shakl berishda texnologik jarayonni 
osonlashtirish  maqsadida  qo`shiladi.  Bunda  ular  asosan  rezina  tarkibiga  kiritilgan 
kauchukni  shakllanish  darajasiga  ta’sir  ko`rsatib  uni  yumshoqlantiradi.  Bunday 
moddalarga asosan: parafin, vazilin, sterin kislotasi, bitum (smola), dibutilftalat va 
o`simlik  yog`lari  kiradi.  Boshlang`ich  xom  ashyoga  rezinaga  kiritilgan 
kauchukning massasidan 8 – 30% yumshatuvchi modda kiritilishi mumkin. 
 
4.  To`ldiruvchilari  –  qo`shimcha  kiritiladigan  to`ldiruvchilar  kauchuk  bilan 
ta’sirlashishiga  ko`ra  aktiv  to`ldiruvchi  (kuchlantiruvchi)  va  noaktiv  to`ldiruvchi 
(inert)  turlarga  bo`linadilar.  Aktiv  to`ldiruvchilarga:  uglerod  sajasi,  nitrid  bo`r 
sajasi,  kremniy  kislotasi  va  tsink  oksidi  kiradi.  Ular  rezina  materialning  mexanik 
xossalarin, ya’ni mustahkamligini, yeyilishga bardoshligini va qattiqligini oshiradi. 
Noaktiv  to`ldiruvchilarga  mel,  talk  va  baritlar  kirib  ular  rezina  materialining 
tannarxini pasaytirish uchun xizmat qiladilar. 
 
Bundan tashqari rezina materialiga eski rezina materiallarini qayta maydalab 
yangi rezina materialiga kiritishadi –  ularga reagentlar deb atashadi. Ular na faqat 
materialninig  tannarxini  kamaytirishga  balki  mexanik  xossalarini  oshirish  va 
eskirishini  kamaytirish xususiyatiga ham ega bo`ladilar. 
 
5. Rangberuvchilar – ular rezina materialiga turli ranglarni berish maqsadida 
qo`shiladi.  Rang  beruvchi  moddalar  odatda  kelib  chiqishiga  ko`ra  ikki  sinfga 
bo`linadi – organik meniralli va noorganik. Bu moddalar nafaqat rezina materialiga 
chiroy berish uchun balki ular quyosh nurining ma’lum spektiridagi nurlarni yutib 
ayrimlarini  qaytarish  xususiyatiga  ega  bo`lib  rezina  materialni  eskirishini  oldini 
olishadi. 
 
Rezina  materialiga  kiritiladigan  oltingugurdining  miqdorini  o`zgartirish 
orqali turli yacheyk strukturali rezina materiallari olinadi. Masalan 1 – 5% S ga ega 
bo`lgan  rezinaninig  strukturasi  kamtarmoqlangan  yacheyka  shakliga  ega  bo`lib  u 

---

yuqori  elastik  va  yumshoq  bo`ladi.  Rezina  tarkibida  oltingugurdinig  foizi  ortishi 
bilan  uning strukturasidagi tur tarmoqlashib borgan sari  materialning  yumshoqligi 
kamayib  boradi  va  nihoyat  eng  ko`p  30%  oltingugurtga  ega  bo`lgan  rezina  qattiq 
bo`lib qoladi  - bunday materialga «ebanit» deb nom berishgan. 
 
Aralashmani  vulkanlashtirish  jarayonida  undagi  polimerning  strukturasi 
o`zgarishi  natijasida  materialning  fizik-mexanik  xossalari  shakllanadi.  Bunda 
rezinaning  cho`zilishga  bo`lgan  mustahkamligi  va  kauchukning  elastikligi  ortadi, 
ammo  uning  plastikligi  mutlaqo  yo`q  bo`lib  ketadi.  Masalan  tabiiy  kauchuk 
vulkanlashdan  oldingi  σ
v
  =  1,0  –  1,5  MPa  mustahkamlikka  ega  bo`lgan  bo`lsa 
vulkanlashdan keyin uning mustahkamligi σ
v
 = 35 MPa teng bo`ladi.  
Vulkanlar, 
porimerlash, 
tabiy, 
sun’iy, 
antioksidantlar, 
ozonbardosh, 
rentgenbardoshlik,  butadiyen, butadiyenstirolli, izopren.