Farg‘ona davlat universiteti tabiiy fanlar fakulteti bo’M

FARG‘ONA DAVLAT UNIVERSITETI
TABIIY FANLAR FAKULTETI BO’M
YO’NALISHI 18.54-GURUH TALABASI
RAHMONOVA SHOHSANAMNING
BIOKIMYO VA MOLEKULYAR BIOLOGIYA
FANIDAN
MUSTAQIL ISHI

MAVZU: FERMENTLARNING FAOL MARKAZLARI VA ULARNING BOSHQARILISHI

Fermentlarning kimyoviy tarkibi va tuzilishi
Fermentlarning faol markazlari
Aktivatorlar va ingibitorlar
Fermentlar faolligini boshqarilishi
1
2
3
4
REJA:
Oqsillarning molekulyar tuzilishi qanday bo'Isa, fermentlarning
kimyoviy tarkibi ham xuddi shunday tuzilishga xosdir. Fermentlar
aksariyat, uchlamchi va to'rtlamchi strukturaga ega bo'lgan globulyar
oqsillardir. Ular tarkibi bo'yicha ikki guruhga: bir va ikki komponentli,
ya’ni oddiy va murakkab oqsillardan bo'lgan fermentlarga bo'linadi. Oddiy
yoki bir komponentli fermentlar oqsildan iborat, ikki komponentli yoki
murakkab fermentlar oqsil bilan bir qatorda oqsil bo'lmagan qismlardan
iborat. Ikki komponentli fermentlarda qo'shimcha prostetik guruh rolini
vitaminlar, ularing hosilalari koenzim A, NAD, glyutation-HS, nukleotid,
ularning hosilalari va mikroelement ionlari kiradi. Fermentlardagi
qo'shimcha qismlari kofermentlar deb nomlanadi. Oqsil qismapoferment-feron, ikkalasi birgalikda xoloferment deyiladi. Murakkab
fermentlardagi apoferment va kofermentlar bir-birlaridan ajratilsa, ularing
faolligi yo'qoladi.
Fermentlardagi oqsil qismi-apoferment reaksiya spetsifikligini
ta'minlaydi, koferment esa reaksiyani amalga oshirishda ishtirok etadi.Fermentlar molekulasi bitta, ikkita yoki undan ortiq protomerlardan tashkil
topgan bo'lishi mumkin. Bunday fermentlar multimer enzimlar deb ataladi.
Aksariyat multimer fermentlarda protomerlar tabiati jihatdan har xil
bo'ladi, ular aminokislota tarkibi, molekulyar massasi bilan farq qiladi.
Ularning o'zaro nisbati, ferment tarkibida turlicha bo'lishi mumkin.
Natijada bir xil faollikka ega bo'lgan turli fizik-kimyoviy xossaga ega
bo'lgan fermentlar hosil bo'ladi. Bunday fermentlar izomer enzimlar yoki izozimlar deb ataladi.
90%
55%
Multimer enzimlarning o'ziga xos xususiyatlaridan biri shuki,
ularning tarkibidagi protomerlar reaksiya muhitiga qarab ajralib ketishi, ya'ni protomerlarga dissotsiatsiyalanishi va zarurat bo'lganda qaytadan assotsiatsiyalanishi mumkin. Bunday jarayon o'z-o'zidan bajarilib,
ularning eng yuqori faolligi xuddi shunday multimer holatida kuzatiladi.
Oddiy va murakkab fermentlar tarkibida turli xil kimyoviy reaksiyalarni
amalga oshiruvchi markazlar bo'lib, ularga substratli, allosterikli va katalitiklar kiradi.
Enter title
Katalitik markaz deyilganda polipeptid zanjirlarining ma'lum tartibda
o'ralishi natijasida hosil bo'lgan, bir-biridan uzoqda joylashgan ayrim
aminokislotalarning funksional guruhlarini bir-biriga yaqinlashib qolishi
tushuniladi.
Substratli markaz deyilganda ferment molekulasida reaksiyaga
kirishayotgan substrat bilan bog'lanadigan qism tushuniladi.
Substrat ferment bilan ionli, vodorod bog'lari orqali
bog'lanib, ayrim reaksiyalarda ular o'rtasida kovalent bog'lar ham bo'lishi kuzatilgan.
Allosterik markaz, shunday fermentning qismiki u yerga kichik
molekulali moddalar ta’sir qilsa oqsilning uchlamchi strukturasi o'zgarib, enzimning faolligi oshadi yoki kamayadi. Ferment faolligining
boshqarilishi allosterik markaz orqali amalga oshadi
Katalitik reaksiyalarda fermentlar ishtirokini tekshirish faol
markazlar haqidagi tushunchalarni keltirib chiqaradi. Ma’lumki,
ferment molekulasi substrat molekulasidan juda katta bo'ladi.
Demak, shunday ekan, ular o'zaro birikkanda ferment moleku-
asining hamma qismi bog‘lanishda ishtirok etmaydi. Haqiqatan ham,ferment-substrat majmualar tuzilishini o'rganish unda
fermentning faqat maxsus bo‘lagigina ishtirok etishini ko‘rsatadi.
Ferment molekulasining xuddi ana shunday bog‘lanishlarida ishtirok etadigan va ayni reaksiyani amalga oshiradigan qismi uning faol markazi deb ataladi.
Faol markaz tabiati jihatidan
har xil bo'ladi. Bir komponentli fermentlarda faol markaz rolini
ayrim aminokislotalarning qoldig'i bajaradi, ikki komponentli
fermentlarda esa bu vazifani asosan prostetik guruh yoki
koferment bajaradi.
Bularda fermentativ reaksiya amalga oshishida albatta oqsil
qismining ma’lum uchastkalari ham katta rol o'ynaydi. Ba’zan
faol markazda substrat markazi va katalitik markaz alohida
ko'rsatiladi.
Ayrim fermentlarda bir-biridan mustaqil faoliyat ko'rsatuvchi bir necha faol markaz bo'lishi mumkin. Masalan, jigar
alkogoldegidrogenazasida (M — 84000) 2 ta, achitqilar
alkogoldegidrogenazasida (M — 150000) 4 ta faol markaz
bo'ladi.
Fermentlarning faol markazlari ularning birlamchi tuzilishiga bog'liq ravishda ikkilamchi, uchlamchi, to'rtlamchi tuzilishlar darajasida yuzaga keladi. Ko'pchilik faol markazlar
unga substrat yaqinlashgandagina tashkil topadi.
Fermentlar tuzilishining har qanday o'zgarishi ularning faol
markaziga ta’sir etadi, ya’ni bunda fermentning faolligi ortadi
yoki susayadi.
Ferment molekulasidagi chuqur o'zgarishlar faol markazning
butunlay yo'qolishiga olib keladi. Denaturatsiya va renaturatsiya jarayonlarida fermentlar faolligining o'zgarishi ham xuddi ana
shularga asoslangan
Fermentlar optimal faollikka ega bo'lishi uchun harorat,
pH, substrat konsentratsiyalari bilan bir qatorda ba’zi bir kichik
molekular birikmalar, metall ionlari ham talab qilinadi. Bunday
kofaktorlar aktivatorlar deb ataladi. Reaksiya muhitida boshqa
xildagi moddalar paydo bo'lishi ferment faolligini pasaytirishi,
hatto yo'qotishi mumkin, bunday moddalar ingibitorlar deb
ataladi.
raqobatsiz ingibitorlar
raqobatli ingibitorlar