Farg‘ona davlat universiteti Fizika-matematika fakulteti

Farg‘ona davlat universiteti

Fizika-matematika fakulteti

Mehnat ta'limi yo‘nalishi

18-15 guruh talabasi

Yah‘yoyeva O‘g‘iloyning

Metal sirtlariga ishlov berish turlari

mavzusida yozgan

MUSTAQIL ISHI

Mavzu: Metall sirtlariga ishlov berish turlari.

Reja:

1. Qirqib ishlashning sanoatdagi tutgan o'rni.

2.Metallarni qirqish usullari.

3.Kesuvchi asboblar uchun ishlatiladigan materiallar

4. Qirqish rejimi elementlari va ularni belgilash tartibi.

Hоzirgi zаmоn mаshinаsоzligidа mеtаllаrni vа mеtаlmаslаrni kеsib ishlаsh jаrаyoni хilmа-хildir. Mеtаllаrni kеsib ishlаshning quyidаgi turlаridаn: yo‟nish, tеshikni yo‟nib kеngаytirish, rаndаlаsh, jilvirlа, rеzbа o‟yish, tish qirqish vа bоshqа turlаridаn kеng ko‟lаmdа fоydаlаnilаdi.Kеsib ishlаshning bu turlаri tеgishli tip mеtаl kеsish dаstgоhhаri vа tеgishli tur mеtаl kеsuvchi аsbоblаr bo‟lgаndаginа аmаlgа оshirilishi mumkin. XII аsrdаyoq qo‟l bilаn хаrаkаtgа kеltirilаdigаn pаrmаlаsh vа tоkаrlik dаstgоhlаridа qurоllаr tаyyorlаnаr edi. Mехаnik yuritmаli pаrmаlаsh vа tоkаrlik dаstgоhlаri XVI аsrdаn ishlаtilа bоshlаdi.

XIX-аsrning o‟rtаlаrigа kеlib, аsоsiy tip mеtаll kеsish dаstgоhlаri: tоkоrlik, frеzаlаsh, pаrmаlаsh, jilvirlаsh, rаndаlаsh dаstgоhlаri vа bоshqа stаnоklаr bаrpо etilgаn edi. Аnа shu dаvrgа kеlib Rоssiyadа mеtаllаrni kеsish ishlаshgа оid fаn bunyodgа kеldi. Mеtаllаrni kеsib ishlаsh to‟g‟risidаgi fаngа Sаn-Pеtеrburg tоg‟ mеtаllurgiya institutining prоfеssоri I.А. Timе аsоs sоlgаn.1928 yildаn bоshlаb, mеtаll kеsuvchi аsbоblаr tаyyorlаsh uchun ishlаtilаdigаn mаtеriаllаrning kеsish хоssаlаrini o‟rgаnish sоhаsidаgi аyniqsа jаdаllаshtirib yubоrildi. 1943-45 yillаr mоbаynidа vа undаn kеyingi yillаrdа хаr хil mаtеriаllаrni qаttiq qоtishmаli аsbоblаr bilаn ishlаshdа аsbоblаr turg‟unligining аsbоb mаtеriаligа qаndаy bоg‟liq ekаnligini аniqlаsh mаqsаdidа qаttiq qоtishmаlаridаn sаmаrаli fоydаlаnish sоhаsidа tаdqiqоt ishlаri оlib bоrildi.O‟tkаzilgаn ishlаr yuzаlаrining tоzаlik klаsslаri to‟g‟risidаgi ilgаrigi tаsаvvurlаrni o‟zgаrtirishgа imkоn bеrdi. "Yuzаlаr tоzаligining klаssifikаsiyasi "gа оid ГОСТ 2789-59 dа ishlаb bеrilgаn yuzаlаr tоzаligini ifdаlоvchi 14 tа tоzаlik klаssi bеlgilаndi.

Оlimlаr vа ishlаb chiqаrish хоdimlаrining mеtаll kеsuvchi аsbоblаr, mеtаll kеsish dаstgоhlаri lоyiхаlаsh vа mеtаllаrni kеsishning sаmаrаli rеjimlаrini izlаb topti.

Metallni qirqish usullari. ishga tushishdan oldin qirqiladigan material-

ni avval tiskida mahkam qotirib olish kerak. arralanadigan joy tiskiga

yaqin bo‘lishi shart. Agar u tiskidan uzoqroqda joylashsa, unda kesish

paytida tebranib, polotnoni sindirib yuboradi. Qirqish paytida shunga aha-

miyat berish kerakki, chizilgan chiziq o‘chib ketmasin. Ishlagan paytda

temir arrani gorizontal holatda ushlash lozim. Uni keskin tortmay, asta-

47-rasm. qo‘l temir arrasi:

1 – qirqqich; 2 – qotiruvchi gayka;

3 – arra stanogi; 4 – ushlagich;

5 – arra polotnosi.

sekin harakatlantirish va oldinga qarab surilganda sekin egish kerak. temir

arraning harakat tezligi taxminan ikki tomonga bir daqiqada 35–50 marta

bo‘lishi tavsiya qilinadi.

polotno bilan qirqilayotganda detallning devori orasidagi ishqalanish ku-

chini kamaytirish uchun unga tinmay yog‘ surtish kerak. Agar polotno ning

tishi sinib qolsa, unda qirqishni to‘xtatib,

singan tishni olib tashlab, o‘rniga charx

yor damida yoysimon shakl berib, yana qir-

qishni davom ettirish mumkin (48-rasm).

bir xilda uzun zagotovkani qirqayot-

gan paytda temir arraning dastgohi zago-

tovkaning tepasiga tegib qolgani uchun

uni qirqish imkoni bo‘lmay qoladi. Shunda dastgohni polotnoga nisbatan

90° ga burib mahkamlab olsangiz, unda bemalol qirqishni davom ettiri-

shingiz mumkin (49-rasm).

ingichka metall listlarni qirqish uchun uni ikkita

yog‘och bruslar orasiga mahkamlab qirqish mumkin

(50-rasm).

quvurlarni qirqish uchun ularni tiskida gori zontal

holatda o‘rnatiladi. devori ingichka bo‘l gan quvurlar-

ni qirqish uchun yog‘och bruslar yoki ingichka metall

listlardan foydalaniladi (51-rasm, a, b).

48-rasm. prokatni qirqish usuli.

49-rasm. Uzun metal-

larni qirqish usuli.

50-rasm

. listli

metall ni qirqish usuli.

51-rasm

. quvurlarni temir arra bilan qirqish usullari:

a – yog‘och bruslar bilan; b – metall list yordamida.

maktab ustaxonalarida qattiq metal-

larni maxsus abraziv doiralar yordamida

qirqish mumkin. Uning uchun abraziv doi-

rani elektr charxlagich yoki elektrodrelga

o‘rnatish kerak bo‘ladi. (52-rasm, a, b).

Shpindelning aylanish chastotasi 1500–

3000 ayl/daq bo‘lishi kerak.

Zagotovka metalining ortikcha qismini metall kesish stanoklarida kesuvchi asboblar yordamida qirindi tarzida kesib olish yuli bilan zarur rasmli, aniq ulchamli va toza yuzali buyum xosil kilish protsessi kesib ishlash yoki mexaniqaviy ishlash deb ataladi. Metallning zagotovkadan kesib olinadigan ortikcha qismi kesish uchun koldiriladigan kuyim deyiladi.

Metallarni kesib ishlash insoniyatga kadimdan ma`lum. Kul bilan yuritiladigan tokarlik va parmalash stanoklari XII asrdayok mavjud edi. Mexaniqaviy yuritmali tokarlik va parma­lash stanoklari XVI asrdan ishlatila boshladi. 1645 yilda YAkov Batishchev va Ivan Osipov original konstruktsiyali stanoklar yaratdilar. 1716 yilda A. K. Martov mexaniqaviy supportli tokarlik stanogi ko’rdi. XIX asrning urtalariga kelib, tokarlik, parmalash, frezalash, randalash, jilvirlash stanoklari va boshka stanoklar barpo etildi. Ana shu davrda metallarni kesish tugrisidagi fan vujudga keldi. Bu fanning asoschisi rus olimi I. A. Time bo’ldi. U metallarni kesish protsessining fizikaviy tabiatini nazariy jixatdan izoxlab berdi. Akad. A. V. Gadolin, prof. P. A. Afa­nasev, prof. K. A. Zvorikinning metallarni kesish nazariyasiga kushgan xissalari juda katta. Rus olimi YA. G. Usachev kesish tezligining va kesish zonasidagi temperaturaning ta`sirini ashshladi x.amda kesish rsjimlarini uzgartirish yuli bilan qirindi turini, kesish kuchini va kesilgan yuza tozaligini uzgartirish mumkinligini ko’rsatdi.

Metallarni kesish turrisidagi fan Ulur Oktyabr sotsialistik revolyutsiyasidan keyin ayniksa tez sur`atlar bilan rivojlantirildi. Sovet olimlaridan A. I. CH e l yu s t k i n, V. A. K r i v o u x o v, S. S. Rudnik, S. F. Glebov va boshkalar, shuningdek, ishlab chikarish novatorlari metallarni ke­sish turrisidagi fanni yangidan-yangi tadkikotlar bilan boyitdilar.

Metallarni kesib ishlashda ularning anchagina qismi qirindiga ketadi, Binobarin, qirindi mikdorini va, demak, metallning isrofgarchiligini kamaytirish uchun, zagotovkalar olishda kuyim imkoni boricha kam, ammo texnologik protsessning eng tejamli bo’lishini ta`minlaydigan darajada koldirilishi lozim.

Metallarni kesib ishlashda mexnat unumdorligini oshirish texnologik protsesslarni mexanizatsiyalashtirish va qisman yoki tula avtomatlashtirishni takozo kiladi. Xozirgi vaktda kupgina korxonalar avtomatik liniyalar bilan uskunalangan.

Novator ishchilar, injener-texnik xodimlar va olimlarning xamkorligi tufayli metallarni kesib ishlash soxasida katta-katta yutuklar kulga qiritildi va qiritilmokda.

Metallarni kesib ishlash usullari

Kesib ishlashda turli zagotovkalardan: kuyma, pokovka va boshkalardan foydalaniladi. Zagotovkalar tegishli stanoklarda kesib ishlanadi. Stanoklar ish organlarining xarakatlari asosiy va yordamchi xarakatlarga bo’linadi. Asosiy xarakat zagotovkadan qirindi kesib olish bilan borlik, yordamchi xarakat esa zagotov­kadan qirindi kesib olish bilan borlik bo’lmagan xarakatlardir. Masalan, kesuvchi asbobni zagotovkaga keltirish, uni zagotovkadan chetlatish va shu kabi xarakatlar yordamchi xara-katlar bo’ladi. Asosiy xarakat, uz navbatida, bosh xarakat bi­lan surish xarakatiga bo’linadi.

randalashMetallarni kesib ishlashning asosiy usullari jumlasiga yo’nish, uyish, parmalash, frezalash, jilvirlash va sidirish (protyajkalash) qiradi.

Yo’nish. Bu protsess tokarlik stanoklarida keskich bilan bajariladi

( -rasm, a). Yo’nish protsessida zagotovka aylanma xarakatga, keskich esa buylama yoki kundalang yunalishda ilgarilanma xarakatga keltiriladi. Bunda zagotovqaning xarakati tez sodir bo’ladi va bosh xarakat deb ataladi, keskichning xarakati esa sekinrok bo’ladi va surish xarakati deyiladi. Bosh xarakat kesish xarakati deb, bosh xarakat tezligi esa kesish tezligi deb ataladi.

Randalash. Randalash protsessi kundalang randalash va buylama-randalash stanoklarida keskichlar bilan amalga oshiriladi. Randalash keskichlari, odatda, egik bo’ladi. Kundalang randalash stanoklarida asosiy xarakatni keskich, surish xarakatini esa zagotovka bajaradi; buylama-randalash stanoklarida zagotovka asosiy xarakat kilsa, keskich surish xarakatini bajaradi

O’yish. Bu protsess uyish stanoklarida maxsus keskichlar bi­lan bajariladi. Bunda uyish keskichiga asosiy (ilgarilama-kaytar) xarakat, zagotovkaga esa surish xarakati beriladi,

Parmalash. Bu protsess parmalash stanoklarida turli kon-struktsiyadagi parmalar bilan bajariladi. Bunda bosh xarakat xam, surish xarakati xam parmaga beriladi. Bosh xarakat parmaning aylanishidan, surish xarakati esa uning uz uki yunalishida ilgarilanma xarakatidan iborat bo’ladi.

Frezalash. Bu protsess frezalash stanoklarida kup tigli asbob-freza bilan bajariladi. Bunda frezaning aylanma xarakat (bosh xarakat) bilan zagotovqaning ilgarilanma xarakati (surish xarakati) kushilishi natijasida qirindi kesib olinadi

Jilvirlash. Jilvirlash protsessi maxsus stanoklarda jil­virlash toshi bilan bajariladi. TSilindrik yuzalar doiraviy jilvirlash stanoklarida, nesi yuzalar esa tekis jilvirlash stanoklarida jilvirlanadi. TSilindrik yuzalarni jilvirlashda zagotovkaga aylanma xarakat berish bilan birga, ilgarilanma-kaytar xarakat (buylama surish xarakati) xam beriladi, jilvirlash toshi xam aylanma xarakat (bosh

xarakat) kiladi, xam kundalang yunalishda, zagotovqaning xar kaytishida kesish chuko’rligi t kadar surilib xam turadi (kun­dalang surish xarakati). YAsci yuzalarni jilvirlashda bosh (aylanma) xarakat xam, vertikal yunalishda uzlukli (kesish chuko’rligi t kadar) surish xarakati xam jil­virlash toshiga, buylama surish xarakati (ilgarilanma-kaytar xarakat) va kundalang yunalishda uzlukli surish xarakati za­gotovkaga beriladi.

Sidirish (protyajkalash). Sidirish protsessi sidirish sta­noklarida tegishli profildagi protyajkalar — kup tigli asboblar vositasida bajariladi. Sidirishning ichki va sirtki sidirish turlari bo’ladi.

Kesish jarayonining uchta asosiy turi bor. Kesib ajratish.Kesish jarayonining bu turi pona rasmidagi asbob bilan bajariladi, bunda material ikki bo’lakka bo’linadi. Misol (Zubila bilan qirqish)

Kesib olish. Bu xolda kesish jarayoni ikkita kesuvchi asbob vositasida amalga oshiriladi va bunda xam material ikkiga bo’linadi ( misol kaychilar mexaniq va kulda kesuvchi) .

Qirindi ajratish. Bunda kesish jarayoni xar xil kesuvchi asboblar (keskich, parma, metchik, zenker, razvertka va x.k.z.) erdamida tayerlanma sirtidan materialning ma`lum qatlamini qirindi tarzida ajratib olishdan iborat

Birinchi xolda ta`sir ettiriladigan kuch kesuvchi asbob tanasidan utib, o’tkirlik burchagi β ni teng ikkiga bo’ladi, buning natijasida tigning ikkala yuzasiga kariyib bir xil nagruzka tushadi, bunda qirindi xosil bo’lmaydi.

Ikkinchi xolda . Kesish kuchi asbobning yuzalaridan biri buylab o’tadi va kesish kuchlanishi xosil qiladi, bunda xam qirindi xosil bo’lmaydi.

Uchinchi xolda. Kesish kuchi asbobning oldingi yuzasiga tushadi, buning natijasida esa materialning ma`lum kavati qirindi tarzida ajraladi.

Kesish jarayonining asosiy elementlari.

Metall kesish dastgoxlarida buyumlar ishlashda buyum va asbob bir-biriga nisbatan siljiydi, bu siljish (xarakat) asosiy xarakat, boshkacha aytganda, kesish xarakati bilan surish xarakatiga bo’linadi.

Kesish jarayonining sodir bo’lishiga olib keladigan xarakat asosiy xarakat eki kesish xarakati deb ataladi.

Asosiy xarakat tokarlik stanogida buyumning uz uki atrofida aylanishdan, parmalash stanogida parmaning aylanishidan, frezalash stanogida frezaning aylanishidan, kundalang-randalash dastgoxlarida esa polzunning ilgarilama-kaytar xarakatidan iborat.

Asbobning yunilaetgan materialga botib qirishini ta`minlovchi xarakat erdamchi xarakat eki surish xarakati deb ataladi.

Tokarlik stanogida surish xarakati keskichning yunilaetgan buyum buylab siljishidan parmalash dastgoxlarida-parmaning uz uki buylab surilishidan, frezalash dastgoxlarida esa yunilaetgan buyumning aylanuvchi freza tomon surilishidan iborat.

Buyum yunilaetgan yuzasining asbob kesuvchi qirrasiga nisbatan asosiy xarakat yunalishida vakt birligi ichida utgan yuli uzunligi kesish tezligi deyiladi.

Kesish jarayoni shundan iboratki, bunda kesuvchi asbob uziga kuyilgan R kuchning ta`siri bilan ishlanadigan materialga botishiga intilib, oldin unda elastik kuchlanishli (elastik deformatsiya) xolatini, keyin plastik deformatsiyani yuzaga keltiradi. Asbobning botishi chuko’rlasha borib, kesiluvchi kavatda kuchlanish oshadi. Bu kuchlanish ishlanadigan materialning mustaxkamligidan oshgandan keyin, uning zarrachalari ajralib chikadi. Materialdan deformatsiyalanib va kesilib chikqan kavat qirindi deb ataladi. Kesish davomida materialdan qirindi elementlari uzluksiz ajralib chikishi natijasida, tayerlanma chizmada berilgan ulcham va rasmni ola boshlaydi. Metallarni va boshka materiallarni kesib ishlashda bir-biridan kattaligi va rasmi bilan fark kiladigan turli xil kesuvchi asboblar ishlatiladi, birok ularning xammasida kesuvchi qismining ishlashi takriban bir xil bo’lib, kesuvchi qism pona rasmida tuzilgan. Kesuvchi asboblardan tokarlik va randalash keskichlari asosiylari bo’lib, bo’lar oddiy tuzilishga ega. SHu sababdan, fizikaviy asoslarni

keskichlarda ko’rib utamiz va bu natijalar boshka turdagi asboblarga xam tegishli bo’ladi.

Asbob kesish jarayonini amalga oshirishi uchun, unga kuyilgan kuch (R) materialning kesilishiga karshilik ko’rsatuvchi kuchlari, ya`ni elastik va plastik deformatsiyaga karshilik ko’rsatuvchi, asbob oldingi va keyingi yuzalarining ishlanadigan material bilan ishkalanish kuchlaridan katta bo’lishi (ya`ni ularni enga bilishi) shart.

Plastik deformatsiya yuzaga kelishida materialning bir kavati ikkinchi kavatiga nisbatan siljiydi, natijada issiklik xosil bo’ladi va metallning xossalari uzgaradi. Deformatsiyalangan kavatning qattiqligi va murtligi oshadi. Kesishga yuzaga keladigan plastik deformatsiya ish unumdorligiga, asbobning turgunligiga va ishlangan sirtning sifatiga katta ta`sir kiladi.

Qirindi turlari

Metallarni kesish jarayonida asosan 4 xil qirindi xosil bo’ladi: uvok, sinik, pogonali va tutash qirindilar.

Uvoq qirindi. Bunday qirindi bir-biri bilan boglanmagan nomuntazam rasmli ayrim elementlardan iborat). Murt metallarni, chuyan va kuymakorlik bronzalarini yo’nishda ana shunday qirindi xosil bo’ladi. Detalning yunilgan yuzasida yo’nish izlari koladi.

Siniq qirindi. Bunday qirindi bir-biri bilan ma`lum darajada boglangan ayrim elementlardan iborat. Qirindining bu turi urtacha qattiqlikda ega bo’lgan metallarni urtacha kesish tezlikda ishlab, urtacha kundalang kesimli qirindi ajratishda xosil bo’ladi.

Pogonali qirindi. Bunday qirindi sinik qirindiga uxshash bo’lib, fakat uning elementlari bir-biriga mustaxkamrok boglangan. Qirindining bu turi qattiqligi urtacha va yukori metallarni (kup uglerodli pulatlarni, alyuminiy va uning kotishmalarini) yo’nishda, metallarni urtacha tezlik va surish bilan va oldingi burchagi kichik keskich bilan yo’nishda xosil bo’ladi. Qirindining keskich tomonidagi ichki yuzasi sillik, keskichga teskari tomondagi tashki yuzasi arrasimon tishli eki pogonali bo’ladi

Tutash (yaxlit) qirindi. Bunday qirindi plastik materiallarni (kaltsiy, mis, ko’rgoshin, yumshoq pulat kabilar) kesib ishlashda keskichning oldingi yuzasi buylab lenta tarzida chikadi. Qirindining keskich tomondagi yuzasi sillik, teskari tomondagi yuzasi esa bir oz gadir-budir bo’ladi. Tutash qirindida ayrim elementlar deyarli bilinmaydi. Balki tasmaga uxshab ko’rinadi.

Foydalanilgan adabiyotlar:

Arshinov V.A., Alekseev G.A. Rezanie materialov i rejushiy instrument.- M., 1976.

Ivanova G.A. Osnovы teorii rezaniya, instrumentы stanki. -M., 1953.

Avagimov V.D. Mashinasozlik materiallarni kesib ishlash, stanoklar va asboblar. – Toshkent, 1976.

Nikiforov V.M. Metallar texnologiyasi va konstruktsion materiallar. Toshkent, 1976.

Gorbunov B.I. Obrabotka metallov rezaniem, metalorejushie instrumentы i stanki. -M., 1981.

Granovskiy G.I., Granovskiy V.G. Rezanie metallov. -M., 1985.