Faollashtirish omili sifatida

www.pedagoglar.uz
22-son 4 –to’plam fevral 2022 
Sahifa: 220 
tanlanish ekanligini koʻrsatish orqali birinchi boʻlib Evolyutsion taʼlimotning asosiy 
muammolarini ilmiy nuqtai nazardan hal etdi. Darvinizmning paydo boʻlishi bilan bir 
vaqtda uning dushmanlari — idealistik va teleologik konsepsiyalar tarafdorlari 20-
asrning 2-yarmida markizmning ayrim aqidalarini yana qaytadan tiklashdi 
(qarang Neolamarkizm). Ammo yangi dalillar toʻplanishi tufayli darvinizm tobora 
keng yoyilib, deyarli barcha ilm ahillari tomonidan tan olindi. 
Evolyutsion taʼlimotning Ch.Darvindan keyingi rivojlanishi evolyutsiya 
mexanizmlari va qonuniyatlarini taxlil qilishdan iborat boʻldi. Zamonaviy nuqtai 
nazardan mutatsiya va tabiiy tanlanish evolyutsiyaning eng asosiy omili hisoblanadi. 
Bu omillarning birgaliqsagi taʼsiri evolyutsiya jarayoni amalga oshirilishining asosiy 
sharti hisoblanadi. Tabiiy tanlanish bevosita organizmlar fenotipiga taʼsir etadi; 
natijada ayrim genlar yoki allellar emas, balki muayyan reaksiya meʼyoriga ega 
boʻlgan bir butun genotiplar tanlanadi. Evolyutsiyaning elementar birligi 
populyatsiyalar 
hisoblanadi. 
Genetik 
jihatdan 
evolyutsiya 
populyatsiya 
genofondining muayyan yoʻnalishda oʻzgarishi (mikroevolyutsiya) dan iborat. Tashqi 
muhit sharoiti oʻzgarishi xususiyatiga qarab populyatsiyaga harakatlantiruvchi, 
turgʻunlashtiruvchi yoki dizruptiv tanlanish taʼsir koʻrsatishi mumkin. Tanlanish tur 
individlar ontogenezining (qarang Ontogenez) hamma davrida ham taʼsir etishi 
mumkin; filogenez ontogenozning genetik qatorlaridan iborat. 
Makroevolyutsiya — turdan yuqori guruhlar ichida kechadigan mikroevolyutsion 
jarayonlar integratsiyasidan iborat evolyutsion jarayon. Makroevolyutsiyada 
filogenezning umumiy qonuniyatlari va yoʻnalishlari namoyon boʻladi. Organizmlar 
muayyan guruhlari evolyutsion oʻzgarishlarining yoʻnalishlari tabiiy tanlanish bilan 
bir qatorda muayyan turning tuzilishi (genetik sistemasi, ontogenezi va fenotipi) 
xususiyatlari bilan bogʻliq boʻlgan evolyutsion cheklanish va taqiqlar orqali ham 
belgilanadi. 
20-asrning 30- yillarida shakllangan mikro va makroevolyutsiya toʻgʻrisidagi 
tasavvurlar evolyutsiyaning sintetik nazariyasi deyiladi. Zamonaviy Evolyutsion 
taʼlimot fan sifatida evolyutsion qarashlarning rivojlanishi, har xil yangi evolyutsion 

---