Fanning paydo bo’lishi

Iqtisodiy ta’limotlarda soliqlarga oid g’oyalar va nazariyalar talqini
Soliqlarning mohiyati to’g’risidagi qarashlar va ularning jamiyat iqtisodi tizimidagi o’rni jamiyat munosabatlarining rivojlanishi bilan mos ravishda rivojlanibbormoqda. Soliqqa tortish to’g’risidagi qarashlarning shakllanishi bir necha bosqichlardan iborat bo’lib, boshlang’ich bosqichlarda soliqlarga iqtisodiy kategoriya sifatida qaralgan bo’lsa, so’ngi bosqichlarida ularning huquqiy jihatla
“Soliqlar va soliqqa tortish” fanining maqsadi- Soliqlar va boshqa majburiy to`lovlar to`g`risida ilmiy tasavvur hosil qilish va ularni hisoblab chiqarish, undirish, to`lash jarayonlarini amalga oshirish bo`yicha ko`nikmalar shakllantirish. “Soliqlar va soliqqa tortish” fanining predmeti Soliqlarning nazariy, huquqiy, tashkiliy, uslubiy asoslari, soliq tizimi va soliqqa tortish tizimi, ularning tarkibi va shakllanish, amal qilish, rivojlanish qonuniyatlarini o‘rganishdir. “Soliqlar va soliqqa tortish” fanining vazifalari sifatida quyidagilarni ko‘rsatish mumkin:
-mamlakatning soliq munosabatlari, soliq tizimi va soliqqa tortish amaliyotini ilmiy tahlil qilish;
-soliqlar va soliqqa tortishning nazariy, huquqiy, tashkiliy, uslubiy asoslari to`g`risida bilim berish;
-mamlakatning soliq siyosati, tizimi, amaliyoti va ularning yutuqlari, muammolari va istiqbollari to`g`risida tasavvur hosil qilish;
-soliqlar va boshqa majburiy to`lovlarni hisoblab chiqarish, undurish, to`lash, hisobotlarini tuzish va taqdim etish ko`nikmalarini shakllantirish;
-soliqlar va boshqa majburiy to`lovlar sohasidagi bilimlar va tajriba, yutuqlar va ilg`or g`oyalarni targ`ibot qilish.
Mamlakatda olib borilayotgan keng qamrovli iqtisodiy islohotlarni amalga oshirishda avvalombor soliq siyosatini yanada takomillashtirish, soliqlarning turlari va ularning amal qilish mexanizmini soddalashtirish muhim masalalardan hisoblanadi. Soliq to‘lovchilarga soliqqa tortish tizimida qo‘shimcha imtiyozlar va preferensiyalar berish, soliqlarni unifikatsiya qilish, soliq yukini yengillashtirish, soliq qonunchiligining barqarorligini ta’minlash hamda ushbu yo‘nalishda ilg‘or mamlakatlar ijobiy tajribalaridan foydalanish kerak. O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti Shavkat Mirziyoyev ta’kidlaganlaridek, “…soliq tizimi uzoq muddat davomida aniq va tushunarli bo‘lishi kerak. Shuning uchun soliq tizimida puxta o‘ylangan, uzoq muddatga mo‘ljallangan siyosatni amalga oshirish lozim”¹. Shu boisdan ham ta’lim tizimida soliq sohasidagi bilimlarni o‘rgatishda Respublikamizda amalga oshirilayotgan soliq sohasidagi islohotlarni talaba-o‘quvchilarga to‘laroq yetkazish, ushbu yo‘nalish bo‘yicha istiqbolli dasturlarni ishlab chiqish, oliy o‘quv yurtlari ta’lim yo‘nalishlari uchun o‘quv qo‘llanmalar va darsliklar tayyorlash, soliq sohasida amaliy tadqiqotlar olib borish, ilg‘or pedagogik texnologiyalarni ta’lim tizimida tadbiq etishni amalga oshirish xukumatimiz diqqat e’tiborida bo‘lgan asosiy vazifalardan hisoblanadi.
2. Soliqlar davlatning korxonalar, tashkilotlar, muassasalar, uy xo`jaliklari, fuqarolar bilan o`zaro pul munosabatlari bo`lib, har birining daromadlarini shakllantirishda bevosita ishtirok etadi va sezilarli ta’sir ko`rsatadi. Yaqinda qabul qilingan yangi Soliq kodeksiga muvofiq, bu yildan boshlab ko‘plab yangiliklar amaliyotga joriy etilmoqda. Jumladan, soliq turlari 13 tadan 9 taga kamaytirildi. Shuning uchun barcha aholining soliqlar to`g`risida ma`lum tasavvurga ega bo`lishi soliq ishlarini tashkil etish va amalga oshirish, soliq munosabatlarini takomillashtirishda ijobiy rol o`ynashi shubhasizdir. Aholining ma’rifiy-ma’naviy ilg`or vakillari hisoblangan oily va o`rta maxsus ma`lumotga ega bo`lgan mutaxassislar esa soliqlar to`g`risida to`liqroq va chuqurroq bilimga, yaxshiroq tasavvurga va aniqroq ko`nikmaga ega bo`lishlari maqsadga muvofiq. Bunday intellektual salohiyatga ega bo`lish nafaqat iqtisodiy ta`lim yo`nalishlarini bitiruvchilari uchun juda zarur. Amaldagi soliq tizimini bozor iqtisodiyoti tamoyillari asosida isloh qilish sharoitida ta'lim tizimida soliq sohasidagi bilimlarni o‘rganish, tahlil qilish va ilmiy tadqiqot ishlarini olib borish muhim ahamiyatga ega bo‘lish eng dolzarb masalalardan biri hisoblanadi. O‘zbekiston mustaqillikka erishib, iqtisodiy islohotlar yo‘lini tanlaganidan so‘ng, oldimizda mamlakatimizning o‘ziga xos xususiyatlarini hisobga olib, boshqa bozor iqtisodiyotiga o‘tishdek murakkab jarayonni boshidan kechirgan rivojlangan va rivojlanayotgan xorijiy davlatlarning ilg‘or tajribalaridan kelib chiqqan holda mohiyatan yangi soliq tizimini vujudga keltirish vazifasi turar edi. Bozor munosabatlari, xo‘jalik yuritishning yangi shakllari rivojlanishi bilan soliq qonunchiligiga zikr etilgan tamoyillardan kelib chiqadigan hamda islohotlarning tegishli bosqichi sharoitiga mos keladigan jiddiy o‘zgarishlar amalga oshirildi. Soliqlar va soliqqa tortish fanini o‘qitishdan asosida, talabalarni O‘zbekiston Respublikasining soliq va soliqqa tortish tizimi bilan yaqindan tanishtirib, ularning iqtisodiy bilimlarini chuqurlashtirish, amalda qo‘llay olish ko‘nikmalarini hosil qilishga qaratilgandir. Ushbu fan orqali asosan talabalarni soliq turlarini, soliq ob’yektlari, sub’yektlari, soliqni hisoblash yo‘llarini, uni undirish usullari, imtiyozlari,soliq organlariga hisob-kitoblarni taqdim etish tartibi, hisoblanayotgan soliqlarni buxgalteriya hisobida aks ettirilishini o‘rgatiladi.Soliqlar va soliqqa tortish fani bo‘yicha mazkur sohada erishilgan asosiy yutuq, muammolar va uning rivojlanish istiqbollari haqida tasavvur hosil qilish, “Soliqlar va soliqqa tortish” bakalavriat yo‘nalishi bo‘yicha maxsus bilimlarni, kasb faoliyati ko‘nikmalari va uquvlarini shakllantirishga qaratilgandir. Shu bilan bir qatorda mamlakatimizda amalga oshirilayotgan soliq islohotlarining tadrijiy rivojlanishi va Prezidentimiz tomonidan chiqarilayotgan farmon va qarorlarning mazmun va mohiyatini talabalar ongiga singdirishdan iboratdir.
2.Soliq tushunchasi iqtisodiy kategoriya sifatida davlatning paydo bo‘lishi va uni faoliyatining davomiyligi bilan bevosita bog‘liqdir. Shu o‘rinda soliq kategoriyasi davlatni iqtisodiy siyosati orqali iqtisodiy voqeylik sifatida yuzaga chiqishini ta’kidlash lozim. Soliq tushunchasi tor ma’noda davlat ixtiyoriga soliq to‘lovchilardan majburiy tartibda undiriladigan pul tushumlarini ifodalaydi.

Ma’lumki, soliqlar bevosita davlatning paydo bo‘lishi bilan bog‘liqdir, ya’ni davlat o‘zining vakolatiga kiruvchi vazifalarni bajarish uchun moliyaviy manba sifatida soliqlardan foydalanadi. Soliqlarning amal qilishi bu ob’yektivlikdir, chunki jamiyatni tashkil etuvchi barcha sub’yektlar ham real sektorda, ya’ni ishlab chiqarish sohasida faoliyat ko‘rsatmaydi. Jamiyatda boshqalar tomonidan rad etilgan yoki faoliyati iqtisodiy samarasiz bo‘lgan sohalar ham mavjudki, bular soliqlarni ob’yektiv amal qilishini talab etadi. Aniqroq qilib aytganda jamiyatni norentabel (mudofaa, meditsina, fan, maorif, madaniyat va boshq.) va rentabel sohaga ajralishi hamda norentabel sohani moliyalashtirishning tabiiy zarurligi soliqlarni ob’yektiv amal qilishini zarur qilib qo‘yadi, vaholanki, norentabel sohaning ijtimoiy xizmatlari asosan davlat tomonidan amalga oshiriladiki, ularni moliyalashtirish usuli sifatida yuzaga chiquvchi soliqlar ham shu tufayli bevosita davlatga tegishli bo‘ladi.

“Soliqlar, - deb yozadi D.Rikardo, - hokimiyat ixtiyoriga kelib tushadigan yer mahsuloti va mamlakat mehnatining bir qismini tashkil etadi va oxir-oqibatda ular kapital hisobidan yoki mamlakat daromadi hisobidan to‘lanadi”.³ Shuni alohida ta’kidlab o‘tish lozimki, D. Rikardo soliqlar mohiyatini yoritib, o‘z navbatida A. Smit tomonidan yaratilgan soliqlar nazariyasini ma’lum darajada rivojlantirgan.
O’ZBEKISTON RESPUBLIKASINING SOLIQ KODEKSI I BO’LIM. UMUMIY QOIDALAR
1-bob. Asosiy qoidalar 1-modda. O’zbekiston Respublikasining Soliq kodeksi bilan tartibga solinadigan munosabatlar Ushbu Kodeks soliqlar va yig’imlarni belgilash, joriy etish va bekor qilishga, hisoblab chiqarish hamda to’lashga doir munosabatlarni, shuningdek soliq majburiyatlarini bajarish bilan bog’liq munosabatlarni tartibga soladi. Soliq to’g’risidagi qonun hujjatlari, agar ushbu Kodeksda boshqacha qoida belgilanmagan bo’lsa, bojxona to’lovlarini belgilash, joriy etish va to’lashga doir munosabatlarga, xuddi shuningdek bojxona majburiyatlarini bajarish bilan bog’liq munosabatlarga nisbatan qo’llanilmaydi. 2-modda. Soliq to’g’risidagi qonun hujjatlari Soliq to’g’risidagi qonun hujjatlari ushbu Kodeksdan va qabul qilinishi ushbu Kodeksda to’g’ridan-to’g’ri nazarda tutilgan boshqa normativ-huquqiy hujjatlardan iborat. Ushbu Kodeksga o’zgartishlar kiritish, shu jumladan uning qoidalarini bekor qilish, amal qilishini to’xtatib turish yoki o’z kuchini yo’qotgan deb e’tirof etish shunday o’zgartishlarni kiritish to’g’risidagi alohida qonunlar bilan amalga oshiriladi. Ushbu Kodeksga kiritiladigan o’zgartishlar huquqiy jihatdan tartibga solishning mustaqil predmetini o’z ichiga olgan yoki boshqa qonunlarni o’zgartiruvchi qonunlarga kiritilishi mumkin emas. O’zbekiston Respublikasi Davlat soliq qo’mitasi O’zbekiston Respublikasi Moliya vazirligi bilan kelishilgan holda, O’zbekiston Respublikasi hududida soliq to’g’risidagi qonun hujjatlari normalarining bir hil qo’llanilishi maqsadida soliq organlari uchun majburiy bo’lgan uslubiy tavsiyalarni chiqarishga xaqli. Mazkur uslubiy tavsiyalar normativ-huquqiy hujjat hisoblanmaydi. Soliq to’g’risidagi qonun hujjatlarining qoidalarini o’zgartiruvchi, istisno etuvchi, to’ldiruvchi yoki boshqacha tarzda buzib ko’rsatuvchi qonunlar va boshqa normativ-huquqiy hujjatlar, agar ushbu moddaning ikkinchi qismida boshqacha qoida belgilanmagan bo’lsa, ushbu Kodeksga muvofiq emas deb topiladi. 2 Ushbu Kodeksning qoidalariga muvofiq bo’lmagan normativ-huquqiy hujjatlar yoki ularning qismlari soliq solish maqsadida qo’llanilmaydi. 3-modda. Normativ-huquqiy hujjatlarni yoki ularning qismlarini ushbu Kodeksning qoidalariga muvofiq emas deb topish Normativ-huquqiy hujjat yoki uning qismi, agar mazkur hujjatga nisbatan quyidagi shartlardan loaqal bittasi bajarilsa, ushbu Kodeksning qoidalariga muvofiq emas deb e’tirof etiladi: 1) hujjat ushbu Kodeksga muvofiq bunday hujjatni qabul qilish huquqiga ega bo’lmagan organ tomonidan qabul qilingan bo’lsa yoxud normativ-huquqiy hujjatlarni qabul qilishning belgilangan tartibi buzilgan holda qabul qilingan bo’lsa; 2) soliq munosabatlari sub’ektlarining huquqlarini bekor qilsa yoki cheklasa; 3) soliq munosabatlari sub’ektlari harakatlarining ushbu Kodeksda belgilangan asoslarini, shartlarini, ketma-ketligini yoki tartibini o’zgartirsa; 4) ushbu Kodeksda taqiqlangan harakatlarga ruxsat bersa yoki yo’l qo’ysa; 5) ushbu Kodeksning normalariga yoki muayyan qoidalarining mazmuniga boshqacha tarzda zid bo’lsa. Normativ-huquqiy hujjat yoki uning qismi ular qabul qilingan sanadan e’tiboran ushbu Kodeksga muvofiq emas deb e’tirof etiladi. Normativ-huquqiy hujjatlar yoki ularning qismlari sud tartibida ushbu Kodeksga muvofiq emas deb e’tirof etiladi. Ushbu Kodeksga muvofiq bo’lmagan normativ-huquqiy hujjatni qabul qilgan organ yoki uning yuqori turuvchi organi bu hujjatni u sudda ko’rib chiqilguniga qadar bekor qilishga yoki unga zarur o’zgartishlar kiritishga haqli. 4-modda. Soliq to’g’risidagi qonun hujjatlarining vaqt bo’yicha amal qilishi Soliq solish, agar ushbu moddada boshqacha qoida nazarda tutilmagan bo’lsa, soliq majburiyatlari yuzaga kelgan paytda amalda bo’lgan qonun hujjatlariga muvofiq amalga oshiriladi. Agar ushbu moddada boshqacha qoida nazarda tutilmagan bo’lsa, soliq to’g’risidagi qonun hujjatlari orqaga qaytish kuchiga ega emas va ular amalga kiritilganidan keyin yuzaga kelgan munosabatlarga nisbatan qo’llaniladi. Soliq to’g’risidagi qonun hujjatlarini buzganlik uchun javobgarlikni bekor qiladigan yoki engillashtiradigan soliq to’g’risidagi qonun hujjatlari orqaga qaytish kuchiga ega. Soliqlar va yig’imlarni bekor qilishni, soliqlar va yig’imlarnining stavkalarini kamaytirishni, soliq to’lovchilarning majburiyatlarini bekor qilishni yoki ularning ahvolini boshqacha tarzda engillashtirishni nazarda tutuvchi soliq to’g’risidagi qonun hujjatlari, agar bu soliq to’g’risidagi qonun hujjatlarida to’g’ridan-to’g’ri 3 nazarda tutilgan bo’lsa, orqaga qaytish kuchiga ega bo’lishi mumkin, bundan ushbu moddaning uchinchi qismida nazarda tutilgan hollar mustasno. Yangi soliqlar belgilanishini nazarda tutuvchi soliq to’g’risidagi qonun hujjatlari rasmiy e’lon qilingan kundan e’tiboran kamida uch oy o’tgach amalga kiritiladi. Soliq imtiyozlarini bekor qilishni, yangi majburiyatlarni joriy etishni, soliq to’g’risidagi qonun hujjatlarini buzganlik uchun javobgarlik choralarini kuchaytirishni yoki soliq munosabatlari sub’ektlarining holatini boshqacha tarzda og’irlashtirishni nazarda tutuvchi soliq to’g’risidagi qonun hujjatlari ham huddi shunday tartibda amalga kiritiladi. Soliqlar va yig’imlar stavkalarining o’zgartirilishini nazarda tutuvchi soliq to’g’risidagi qonun hujjatlari, agar ularda kechroq muddat ko’rsatilmagan bo’lsa, ular rasmiy e’lon qilingan oydan keyingi oyning birinchi kunidan e’tiboran amalga kiritiladi. Ushbu moddaning beshinchi va oltinchi qismlarida ko’rsatilmagan soliq to’g’risidagi qonun hujjatlari, agar hujjatlarning o’zida kechroq muddat ko’rsatilmagan bo’lsa, rasmiy e’lon qilingan kundan e’tiboran kuchga kiradi. 5-modda. Soliq to’g’risidagi qonun hujjatlarida belgilangan muddatlarni hisoblash tartibi Soliq to’g’risidagi qonun hujjatlarida belgilangan muddatlar ro’y berishi kerak bo’lgan voqea yoki amalga oshirilishi kerak bo’lgan harakat ko’rsatilgan kalendar sana bilan yoki vaqtning yillar, choraklar, oylar yoki kunlar bilan hisoblanadigan o’tish davri bilan aniqlanadi. Kalendar sanadan yoki voqea ro’y berishi kerak bo’lgan sanadan keyingi kun soliq to’g’risidagi qonun hujjatlarida belgilangan muddatni hisoblash kuni deb hisoblanadi. Yillar bilan hisoblanadigan muddat muddatning oxirgi yilining tegishli oyi va kunida tugaydi. Bunda ketma-ket keladigan 12 oydan iborat har qanday vaqt davri yil deb e’tirof etiladi, kalendar yil bundan mustasno. Choraklar bilan hisoblanadigan muddat muddatning oxirgi oyining tegishli kunida tugaydi. Bunda chorak uch kalendar oyga teng deb hisoblanadi, choraklarni sanash esa kalendar yil boshidan e’tiboran olib boriladi. Oylar bilan hisoblanadigan muddat muddatning oxirgi oyining tegishli kunida tugaydi. Agar muddatning tugashi tegishli sana mavjud bo’lmagan oyga to’g’ri kelsa, muddat mazkur oyning oxirgi kunida tugaydi. Kunlar bilan hisoblanadigan muddat, agar bu muddat kalendar kunlar bilan belgilanmagan bo’lsa, ish kunlari bilan hisoblanadi. Bunda O’zbekiston Respublikasining qonun hujjatlariga muvofiq dam olish va (yoki) ishlanmaydigan bayram kuni deb e’tirof etilmaydigan kun ish kuni deb hisoblanadi. Agar muddatning oxirgi kuni O’zbekiston Respublikasi qonun hujjatlariga muvofiq dam olish va (yoki) ishlanmaydigan kun deb e’tirof etiladigan kunga to’g’ri 4 kelsa, dam olish kunidan va (yoki) ishlanmaydigan kundan keyingi ish kuni muddatning tugash kuni deb hisoblanadi. Amalga oshirilishi uchun muddat belgilangan harakat muddatning oxirgi kuni soat 24 ga qadar bajarilishi mumkin. Agar hujjatlar yoxud pul mablag’lari aloqa tashkilotiga muddatning oxirgi kuni soat 24 ga qadar topshirilgan bo’lsa, muddat o’tkazib yuborilmagan deb hisoblanadi.