Fanning nomi: ijtimoiy nazariya

Ijtimoiy ta’minot muayyan tashkilot, ham alohida o`rganiladigan soha sifatida.

Ijtimoiy ta’minot atamasi bir qator ma’nolarga ega. Xususan u tashkilot sifatida va akademik alohida o`rganiladigan soha ko`rinishida namoyon bo`ladi. Ijtimoiy ishchilar Milliy Assotsiatsiyasi (AQSh dagi ijtimoiy ishchilar uchun asosiy professional tashkilot) ijtimoiy ta’minotga tashkilot sifatida quyidagicha ta’rif beradi: imtiyozli dasturlar va kishilarga ijtimoiy, iqtisodiy, ta’lim va tibboyotga ehtiyojlari yuzaga kelgan vaqtda yordam berib xizmat ko`rsatadigan, jamiyatga xizmat ko`rsatish uchun asos bola oladigan milliy sistema⁸.

Jenevada bo`lib o`tgan 2002-yil iyul oyidagi ijtimoiy ishchilarning Xalqaro Federatsiyasining yillik uchrashuvida quyidagilar qabul qilindi:

Ijtimoiy ish kasbi ijtimoiy o`zgarishlar, kishilar orasidagi munosabatlardagi muammolarni hal etish, kishilar va guruhlarni ularning xotirjamligi uchun safarbar qilish va ozod etish kabi vazifalarni bajaradi. Odamlar xulqi va ijtimoiy sistemalar haqida nazariyalar qabul qilinganda ijtimoiy ish odamlarning atrof muhit bilan munosabatlariga albatta aralashadi. Ijtimoiy ishning fundamental asosi inson huquqlari va ijtimoiy odillik tamoyillari hisoblanadi.

Ijtimoiy ishning eng umumiy maqsadi – o`z mijozlarini ehtiyojini qondirish. Unga mijozlarning erkinlik darajasini oshirish, kelib chiqqan muammolarni hal etish qobiliatini kengaytirish, mijozlarni ularga qonunan tegishli bo`lgan barcha narsalarga erishishga sharoit yaratish. Bundan tashqari kishilarni jamiyatda mijozning ijtimoiy ishchi ko`magiga muxtojlik kamayishi natijasida adaptatsiya yoki readaptatsiyalanishiga yordam berish ham shu maqsadlardan biri qatoriga kiritiladi.

Ijtimoiy dasturlar va xizmatlarga misollar – asrab olingan oilada tarbiyalanish, o`g`il qilib boqib olish, kunduzgi qarov, imtiyozlar, sinovli va ma’lum vaqtga ozod qilish, kam oylik oluvchi ota-onalarga va ularning farzandlariga moddiy yordam berish dasturi, uysizlarga xizmat ko`rsatish, sog`liqni saqlash xizmati, seksual terapiya, o`z joniga qasd qilishda ko`rasatiladigan yordam, Boy, Scouts va YWCA kabi ko`ngil ochar dasturlar, veteranlarga xizmat ko`rsatish, maktabga ijtimoiy ta’minot, tibbiyot xizmatlari va kambag’allarga yuridik xizmat ko`rsatish, oilani tashkillashtirishga k`omak berish, g`ildirakli tushlik, shaxsiy davolanish xizmati, bolalar bilan qo`pol munosabatda bo`lishni cheklash va uarni asrash, tasdiqlovchi ta’lim dasturlari, guruhlar bilan uchrashmoq va sezuvchanlikka o`rgatmoq, umuiy yashash binolari proyektini tuzish, oilaviy maslahatlar, anonym alkogoliklar, uzluksiz xizmatlar, rivojlanmay qolgan kishilarga xizmat k`orsatish va qayta tiklash xizmatlari.

Shu tariqa, shaxsning ijtimoiy mavqeini qayta tiklash, jamiyatda ijtimoiy adaptatsiyani ta’minlash, moddiy erkinlikka erishish ijtimoiy ishning maqsadi hisoblanadi. Bu maqsadga subyektning barcha faoliyatlari bo`ysunadi, shunga mos ravishda mazmunan taxlam vujudga keladi, boshqaruvchanlik tashkillashtiriladi, vosita tanlanadi, ish shakli va usullari ishlab chiqiladi.

Ijtimoiy ish: faoliyatning asosiy ko`rinishi. Ijtimoiy ish – ijtimoiy ta’minot – muxtojlarga, hayotdagi muammolarini mustaqil hal eta olmaydigan, ko`pgina holatlarda mustaqil yashay olmaydigan kishilarga ko`mak berish prinsiplarini amalga oshirishga yo`naltirilgan faoliyatning asosiy ko`rinishi. Ijtimoiy zaif kishilar guruhi – keksalar, nogironlar, ijtimoiy zaif oilalar, qiyin hayotiy holatda turgan kishilar, shu o`rinda bolalar bilan ishlashning jahon amaliyotida mavjud holat ijtimoiy ishchilar, ya’ni mutaxasisslar tomonidan tashkillashtiriladi va amalga oshiriladi.

Ijtimoiy ish o`zining amaliy faoliyatida boshqariladigan ijtimoiy ta’minot prinsplari asosida tashkil etiladi. Inson huquqlari umumjahon Deklaratsiyasi 1948-yilda ijtimoiy ta’minotning asosiy prinsplarini qabul qildi – ular, har bir jamiyat a’zosining ijtimoiy ta’minotga huquqliligi, shuningdek, ijtimoiy, iqtisodiy va madaniy sohalarda shaxs rivojlanishi va yetilishining kerakli shart sharoitlarini yaratish.

Ijtimoiy ish jamaot birlashmasi sifatida keng ma’noda jamiyatda ma’lum tarixiy davr asosida amalga oshadigan, ijtimoiy, siyosiy va madaniy rivojlanish o`ziga xosligi bilan ajralib turadigan ijtimoiy ko`makning o`ziga xos modeli ko`rinishida namoyon bo`ladi. Qisqacha qilib aytganda ijtimoiy ish odamlarga yordam beradigan, ijtimoiy guruhlarga shaxsiy muammolarni va ijtimoiy qiyinchiliklarni yengib o`tishda ko`maklashishga yo`naltirilgan ijtimoiy-zarur faoliyat turi hisoblanadi. “Ijtimoiy ish” – butun dunyoda qabul qilingan tushuncha bo’lib, inson - inson odamiylik munosabatlarini aks ettiradigan tushuncha, insonning jamiyatga muvoffaqqiyatsiz ko`nikma hosil qilishini yengillashtirishga yo`naltirilgan faoliyat turi hisoblanadi.

Ijtimoiy ish filontropiya, muhtojlarga yordam ko`rsatish va nafaqat kundalik muammolarni hal qilish. Balki, qiyinchiliklarni yengib o`tish va o`z o`ziga yordam ko`rsatish yangiliklarini rivojlantirish texnikasini ishlab chiquvchi sohalardan farqlanadi. Uni kishilarning istalgan hayotiy hoaltladagi kelib chiqqan muammolarni faol hal etishga o`rgatadigan faoliyat turi deb qarash mumkin.

Uyushmagan yakkachiliklardan ko`ra, professional davlat va xususiy korxonalar tomonidan ko`rsatiladigan yordam nisbatan samaraliroq hisoblanadi. Ijtimoiy ish rivojlanishining boshlang`ich bosqichlaridan u bilan filantropik uyushmalar shug`ullangan, ular asosan XIX-asrda yevropa malakatlarida kelib chiqqan sanoatlashuv va urbanizatsiya (jamiyat rivojida shaharlar rolning ortishi) oqibatida kelib chiqadigan ijtimoiy muammolarning qo`zg`alishidan xavfsiragan.

Sanoat kapitalizmining rivojlanishi o`zining ortidan G`arb jamoat tuzilmalarini keng ravishda o`zgarishga uchrashiga inson va jamiyat orasidagi yangi munosabatlarni vujudga kelishiga olib keldi. G`arbda yangi intellectual yo`nalishlar vakilari shakllandi ularning qarashlari, davlatning shaxs oldidagi ma’suliyati va majburiyatlari haqidagi tushunchalarni shakllanishiga olib keldi. Ijtimoiy muammolarning qayta qo`zg`olishi stabillik va tartibning izdan chiqishiga olib keladigan xatar sifatida qaraladigan qashshoqlik muammosining shakllanishiga olib keldi.

Va bu holat oqibatda, aholini turli qatlamlarini o`rganib chiqishning empirik holatiga zaruriyat yaratdi va ijtimoiy reformlarning o`tkazilishini asosiga aylandi, ijtimoiy reformatorlarning shakllanishi zamirida esa turli shakldagi ijtimoiy ishchilarning tayyorlanishiga zarurat yaratildi. Yangi harakatlarning intensiv rivojlanishi natijasida, maxsus xizmatlar rashkilotlari ijtimoiy ish nisbatan samarali modeli ustida izlanish olib borilishiga zamin yaratdi, bu ijtimoiy ish nafaqat tez yordam ko`rsatshga, balki profilaktik yoki ogohlantiruvchi xarakterdagi yordam ko`rsatishni shakllanishiga ham olib keldi⁹.

Ijtimoiy ishchilar keng ko`lamli muammolarga duch kelishadi. Bular alkogolizm, xususiy mulk huquqlarining buzilishi, bolalar bilan yomon munosabatda bo`lish, er-xotin orasidagi janjallar, pisixik va jismoniy kasalliklar, darbadarlik, jamiyatdan ajrab qolish. Bularning barchasi maxsus tayyorgarlikni talab etadi. Ushbu turdagi ishlar havaskorona yondashuvni ko`tarmaydi, ya’ni ijtimoiy ishchilar nafaqat mos bilim va ko`nikmalarga ega bo`lishi, balki professional etik normalar va prinsplarga amal qila olishni shakllantirishni ham talab etadi.

Ijtimoiy ish kasb sifatida inson huquqlarini davlat, mutaxassis va tashkilot tomonidan rioya qilinishi, bilimlar va o`z davlatining ijtimoiy qonunchiligini ta’minlash, mijozlar qiziqishlari asosida va jamiyat rivojiga xizmat qilishi kerak. Ijtimoiy ish turli shakllarda faoliyat ko`rsatadi, ular ko`paspektli, mijozlarning va ularni o`rab turga atrof muhitni kompleks ta’sirlari asosida faoliyat ko`rsatadi. Ijtimoiy ishning vazifasi odamlar o`z potensialini ko`rsata olish qobilyatiga ega bo`lishlari, ijtimoiy munosabatlar disfunkisiyasini keltirib chiqarmaslik maqsadida to`liq, nokemtik hayot shakli yuritishi bilan bog`liq hisoblanadi. Professional ijtimoiy ishchilar xizmat ko`rsatadigan jamiyatda umumiy va alohida individlar, oilalar va hamkorliklar ichidagi o`zgarishlar agenti hisoblanadi. Ushbu kasb tizimli qiymat, nazariya va amaliyotga bog`liq bo`lib, insonparvarlik va demokratik tamoyillar aosisda shakllanganligi sababli, professional etik kodeks tenglik va insonparvarlik tamoyillarini hurmat qilishga asoslanadi. Yevropa va Janubiy Amerika mamlakatlarida bir necha yuz yilliklar ilgari paydo bo`lib, professional ijtimoiy ish amaliyoti ijtimoiy ehtiyojlarni qondirish va har bir subyektning munosib hayot kechirishi uchun odamlar potensialini rivojlantirishni qo`riqlash bilan yuritilgan. Ijtimoiy ishchi kishilar huquqini himoya qilish va ijtimoiy odillik o`rnatish uchun faoiyat yuritadi. Aholini ijtimoiy zaif va qisman himoyalangan qatlami bulan birlashib, ushbu kasb qashshoqlikni kamaytirish va chiqarib tashlash, ijtimoiy qo`shimchalar prinsiplariga rioya qiladigan, ularga qaram va ruhiy tushkunlikka tushgan qatlamlarga qarshi kurash olib boradi.

Bularning barchasi va bundan tashqari kelgusi ijtimoiy ishchilarni oliy va o`rta maxsus o`quv yurtlarida tayyorlashning uzluksiz jarayonida kerak bo`ladigan ko`pgina boshqa narsalarni o`z ichiga oladi.