Fanning mohiyati

59. Ilmiy bilish va intuntsiya. Intuitsiya, uning ilmiy bilishdagi o’rni.

Intuitsiya ham organizmning xulq-atvor shakllarini oldindan o'rganmasdan bevosita belgilovchi instinkt (A. Bergson), ham ijodkorlikning yashirin, ongsiz birinchi tamoyili (S. Freyd) sifatida tushunilgan.

Falsafaning ayrim oqimlarida sezgi ilohiy vahiy sifatida, mantiq va hayotiy amaliyotga toʻgʻri kelmaydigan mutlaqo ongsiz jarayon sifatida talqin etiladi (intuitivizm). Turli talqinlar Sezgilarda umumiy narsa bor - mantiqiy fikrlashning vositachilik, diskursiv tabiatidan farqli o'laroq (yoki qarama-qarshilikda) bilish jarayonida bevositalik momentini ta'kidlash.
Haqiqatni idrok etish uchun sezgi yetarli, lekin bu haqiqatga boshqalarni ham, o‘zini ham ishontirishning o‘zi yetarli emas. Bu dalil talab qiladi.
Sezgi bevosita tafakkur, ob'ektning amaliy yoki ma'naviy rivojlanishi jarayonida olingan bilim, vizual tasvir bilan bir xil narsani anglatadi. Turli xilda falsafiy ta'limotlar ob'ektni to'g'ridan-to'g'ri va yaxlit bilish qobiliyati turli yo'llar bilan tushuniladi.
Masalan, ba'zi estetika va idealist faylasuflar sezgini go'yo narsalarning mohiyatiga kirib borishga qodir bo'lgan intellektga qarama-qarshi narsa deb bilishadi. Bunday holda, sezgi o'ziga xos "eng yuqori vahiy" ga o'xshash tushunchadir diniy e'tiqod, yoki instinktga asoslangan ob'ektlarning tabiatini ongsiz ravishda tushunish.
Sezgini shu tarzda ko‘rib chiqadigan ko‘plab mutafakkirlar o‘ziga xos tasavvufiy voqelikning (masalan, Xudo) mavjudligini tan oladilar, uni faqat shu sezgi yordamida bilish mumkin. Intuitivlikni o‘sha faylasuflar (Lokk, Dekart, Spinoza, Leybnits va boshqalar) turlicha baholaydilar, garchi ular uni diskursiv tafakkurdan (ya’ni, bir tushunchaning boshqasidan mantiqiy kelib chiqishiga asoslangan vositachilik bilimlaridan) ajratib tursalar ham, ularning har biriga qarshi chiqmaydilar. boshqa. Ratsionalistlarning (masalan, Dekart) qarashlariga ko'ra, biror narsa haqida hislar orqali tafakkur qilish, ba'zan hissiy sezgi deb ataladigan narsa bizga na ishonchli, na universal bilim beradi. Bunday bilimga faqat aql va aqliy sezgi orqali erishiladi. Oxirgi Dekartga ko'ra tushunadi yuqori shakl bilim, u yoki bu pozitsiyaning, fikrning haqiqati (masalan, agar ikki miqdor uchdan biriga teng bo'lsa, u holda ular bir-biriga teng bo'ladi) mulohazalar, dalillarsiz, to'g'ridan-to'g'ri aqlga ravshan bo'lganda. . Biroq, Dekart tabiatan tug'ma (tug'ma g'oyalar) bo'lgan intuitiv to'g'ri g'oyalarni ko'rib chiqdi. Intuitsiyaning intellektual tabiatini ham tan olgan sensualist Lokk bunday fikrlar tajribadan olinganligini aytdi. Lekin Dekart ham, Lokk ham intuitiv (to‘g‘ridan-to‘g‘ri) va kontseptual (vositachi) bilim o‘rtasidagi bog‘liqlik masalasini chuqur ko‘tarmagan. Gegel yagona bilish jarayonining ana shu turli tomonlari o'rtasidagi munosabat haqida samarali fikrlarni bildirdi. Marksistik falsafa ilmiy bilimning bir mantiqiy, kontseptual tafakkurga qisqartirilmasligini, fanda hissiy va intellektual (idrok, ijodiy tasavvur, sintez qilish qobiliyati, baholash va hokazo) muhim o‘rin tutishini tan oladi. Har ikki turdagi bilimlar bir-biri bilan chambarchas bog'liq. Ushbu bog'liqlik manbasini ongning o'zi tabiatida ko'rgan Gegelning idealistik dialektikasidan farqli o'laroq, materialistik dialektika (psixologiya va tabiatshunoslik ma'lumotlarini hisobga olgan holda) materialni tahlil qilish asosida uni keltirib chiqaradi va tadqiq qiladi. , insoniyatning amaliy, ob'ektiv faoliyati. Qanday qilib u yoki bu pozitsiyaga ega bo'lishidan qat'i nazar, uning ishonchliligi amaliy tekshirish bilan isbotlanadi. Masalan, matematikaning ko'pgina aksiomalari va mantiq qoidalarining haqiqati ularning tug'ma tabiati tufayli emas, balki ular milliardlab marta amalda sinovdan o'tganligi sababli, ular inson uchun "xayol kuchi" ni egallaganligi uchun intuitiv ravishda idrok etiladi.
Sezgi eksperimental o'rganishga yordam beradi. Intuitsiyani tajriba orqali o'rganishga bag'ishlangan ishlardan Ya.A.Ponomarevning (Elton, K-Fakuoara) asarlarini ajratib ko'rsatish mumkin.
Intuitsiyaning keng tarqalganligi, universalligi odamlarning oddiy, kundalik sharoitlarda ko'plab kuzatuvlari bilan tasdiqlanadi; Cheklangan ma'lumotlar sharoitida tezkor qaror qabul qilishni talab qiladigan nostandart vaziyatda sub'ekt o'z harakatlarini tanlashda, xuddi shunday qilish kerakligini "oldindan ko'rgan" kabi, boshqa hech narsa bo'lmagan holatlar tez-tez uchraydi.
Insoniyat madaniyati olim, dizayner, rassom yoki musiqachi o'z sohasida, go'yo "idrok", "ko'z-ko'z" orqali tubdan yangi narsaga erishgan ko'p holatlarni biladi.
Musiqa tarixida bastakorga eng kutilmagan daqiqada, aytaylik, tushida musiqiy fikr kelgan hollar kam uchraydi.
Nazariy fanning eng katta yutuqlari ham sezgi harakati bilan bog'liq.
A. Eynshteynning nazariy fizikning ishi haqidagi qiziqarli ko'rinishi va uning mulohazalari. o'z ijodkorligi
Bu sohada sezgi muhim ahamiyatga ega falsafiy bilim. Sezgi Aristotel sillogizmlari g'oyasi, R. Dekartning falsafa va matematikani birlashtirish g'oyasi, I. Kantning antinomiyalari g'oyasi va boshqalar bilan bog'liq.
Sezgi hodisasi juda keng, har doim ham intuitiv deb hisoblangan hamma narsa haqiqatan ham bunday nomga loyiq emas. Fikrlashda, masalan, xulosalar odatiy emas, ularning asoslari aniq shakllantirilmagan; bunday xulosalar natijasi kutilmagan, ammo ba'zi olimlarning fikricha, intuitiv emas. Intuitsiya uchun instinktlar sohasiga tegishli bo'lgan, xuddi shunday muhitda avtomatik reaktsiyalar bilan tavsiflangan va sub'ektning ongsiz yoki ongsiz sohasida fiziologik mexanizmlarga ega bo'lgan narsalarni qabul qilish shart emas. Ba'zan "sezgi sezgi" haqida hislar tomonidan idrok etish haqida gapiriladi (Evklid geometriyasining "intuitiv" binolari va boshqalar). Bunday foydalanish mumkin bo'lsa-da, u "sezgir sezgir" bilan bir xil. Idrokning o'ziga xos hodisasi sifatida sezgi tushunchasi ko'p ma'nolarga ega.
Intuisiya deganda narsalarning mohiyatiga kirib borish imkonini beruvchi intellektual sezgi (lot. intellectus - odamning aqli, fikrlash qobiliyati) tushunamiz.
Va yana bir muhim xususiyat sezgiga xosdir - uning bevositaligi. Mantiqiy isbotga asoslanmagan to'g'ridan-to'g'ri bilimlarni (bilvositadan farqli o'laroq) deb atash odatiy holdir. Sezgi - bu to'g'ridan-to'g'ri bilim faqat yangi pozitsiyani ilgari surayotgan paytda, u mavjud hissiy tajriba va nazariy konstruktsiyalardan mantiqiy zarurat bilan ergashmaydi. Agar sezgi intellektga tegishli ekanligini va ob'ektlarning mohiyatini aks ettirish bilan bog'liqligini yodda tutsak (ya'ni, agar biz uni sezgir va instinktivdan ajratsak), unda biz uning dastlabki ta'rifi sifatida bunday ta'rifni olishimiz mumkin:
sezgi - haqiqatni dalillar yordamida asoslanmasdan, uni bevosita kuzatish orqali anglash qobiliyati.
sezgiga xos bo'lgan ikkita xususiyat: to'satdan va ongsizlik. Intuitiv "ko'rish" nafaqat tasodifiy va to'satdan, balki ushbu natijaga olib keladigan yo'llar va vositalarni aniq bilmasdan ham amalga oshiriladi.
Ba'zan natija ongsiz bo'lib qoladi va sezgi o'zi, o'z harakatining bunday natijasi bilan faqat haqiqatga aylanmagan imkoniyatning taqdiri uchun mo'ljallangan. Shaxs tajribali sezgi harakatini umuman eslamasligi (yoki bo'lmasligi) mumkin. Ajoyib kuzatuvlardan biri amerikalik matematik Leonard Evgeniy Dikson tomonidan amalga oshirildi. Maktabda geometriya bo'yicha raqib bo'lgan onasi va singlisi muammoni hal qilish uchun uzoq va samarasiz oqshomni o'tkazdilar. Kechasi ona bu muammoni tushida ko'rdi: va u baland ovozda va aniq ovoz bilan uni hal qila boshladi; singlisi buni eshitib, o'rnidan turdi va yozdi. Ertasi kuni ertalab uning quchog'ida edi to'g'ri yechim, Diksonning onasiga noma'lum. Bu misol, boshqa narsalar qatori, "matematik tushlar" deb ataladigan hodisaning ongsiz tabiatini va inson psixikasining ongsiz darajasidagi operatsiyani ko'rsatadi.