|
91.Fan-faoliyat.
Fan – faoliyat. U inson ma’naviy faolyaitining eng murakkab ko‘rinishi- ilmiy tadqiqot faolyati. Ilmiy tadqiqot (zlanish) tadqiqotchi oldiga muayyan talablarni qo‘yadi:
Ilmiy faoliyat tadqiqotchidan ham intellektual, ham ruhiy tayyorgarlikni talab etadi.
Ilmiy tadqiqot- ob’ektiv bilimlarni hosil qilishga va – bu bilimlarni ilmiy jamoatchilikning qabul qilishga yo‘naltirilgan bo‘lmog‘i lozim.
Bu talabni Aristotelning “Platon – mening do‘stim, lekin haqiqt qimmatliroq” hikmatli so‘zlari bilan ifodalash mumkin.
Bilim sifat jihatdan yangi va asoslangan bo‘lishi kerak.
Uning chinligini tekshirish imkoniyatlarining mavjudligi. Bu tadqiqotchidan ham maxsus ilmiy tayyorgarlikni, ham fan metodologiyasini chuqur bilishni talab etadi.
Bunda fanning muayyan ichki talab, tamoyillariga rioya etish talab qilinadi. Norvegiyalik olim G.Skirbekk bu talablarni shunday ifodalaydi: a) haqiqatni izla! B) noo‘rin fikrlar, bema’nilikdan qoch; v) fikringni aniq ifodala! G) o‘z taxminlargni iloji boricha tekshir, asosla!
Albert Eynshteyn “Fan qasri – ko‘p murakab imorat. Undagi kishilar xilma-xil, ularni bu yerga yetaklagan ma’naviy omillar ham xilma-xil. Bir xil odamlarga fan bilan shug‘ullanish – iftixor. Shu faoliyat tufayli ular o‘z hayotlarini to‘la, mukammal hisoblaydilar va o‘z shuhratparastlik manfaatlarini qondiradilar.”
Shunday kishilar borki, ular bu qasrda o‘z aqliy salohiyatlarini mayda-chuyda, tor maqsadlar yo‘lida sarflaydilar. Agar xudo yuborgan farishta ularni quvganikelganida bormi, qasr anchayin bo‘shab qolardi. Lekin undabiribir ma’lum odamlar qolgan bo‘lardi” deb yozganida nihoyatli haqli edi.7
Fanning ahloqiy jihatlari ilmiy izlanishdagi aql va ahloqiylik, olimning ilmiy bilishdan ko‘zda tutgan maqsadi, ahloqiy qadriyatlar va olimning mas’uliyatida o‘z ifodasini topadi.
Fan etikasi va aksiologiyasi olimdan ilmiy bilimlarni qo‘lga kiritishda muayyan ahloqiy normalarga rioya qilishni talab etadi.
Fanga qo‘yiladigan talablar fan etosida o‘z ifodasini topadi. Fan etosi- muayyan ilmiy jamoatchilik tomonidan qabul qilingan olimning xulq-atvorini belgilaydigan me’yorlar majmui.
Ingliz olimi R.Merton olimlar orasida avloddan avlodga o‘tadigan, fan kishisi uchun zarur bo‘lgan qadriyatlar va me’yorlarni “fan etosi” tushunchasida ifodalaydi. U o‘zining “Fanning me’yoriy tarkibi (1942) nomli asarida fan mazmuni to‘rt qadriyat asosida qurilmog‘i lozimligini, ularda bilimga qo‘yiladigan talablar: a) universallik; b) umumiylik; v) haqiqatni beg‘araz izlash, beminnatlik, manfaatning yo‘qligi va g) skeptitsizmdan iboratbo‘lmog‘i lozimligini ta’kidlaydi8.
Universallik talabi: fanning maqsadi- olamdagi narsa va hodisalarning mohiyatini aniqlash, qonunlarni ochish. Bu talabda olamdagi narsa va hodisalar orasidagi eng umumiy, ichki aloqalarni aks ettirish lozimligi; bu bilim (qonun, nazariya)larda o‘z ifodasini topishi ifodalangan. Ular shuning uchun ham universallik mohiyatini kasb etadi. Tadqiqotchi olamdagi narsa va hodisalarni ob’ektiv jarayonlar sifatida o‘rganadi va shu asosda qo‘lga kiritilgan bilim umuman shu tipdagi barcha hodisalarni tushuntiradi, ularning qonuniyatlarini aniqlaydi. Ayni choqda bu bilimlar ob’ektiv bilimlar bo‘lgani uchun ham ularning chinligini maxsus usullar bilan tekshirish mumkin.Bu bilimlardan muayyan hodisalar turkumiga xos qonunlarda o‘z ifodasini topadi va ular yordamida olamni tushunish mumkin bo‘ladi.
Umumiylik talabi. Garchi bilim tadqiqotchi (olim) ijodiy faoliyatining mahsuli bo‘lsa-da ayni vaqtda bu bilim yolg‘iz olimga tegishli emas. Bilim-jamiyat, xalq mulki hisoblanadi.
Ilmiy izlanish jamiyat hayoti va taraqqiyoti zaruriyati jamiyat talablaridan kelib chiqadi.
Shunday ekan, haqiqatni beg‘araz izlash, hech qanday shaxsiy manfaatni qo‘llamaslik olim faoliyatining birlamchi va asosiy axloqiy mezoni bo‘lmog‘i kerak.
Fan - bu dunyo haqidagi ob'ektiv bilimlarni rivojlantirish, asoslash va tizimli tashkil etish bilan bog'liq bo'lgan madaniyatning maxsus sohasi. Buning natijasida bilim hosil bo'ladi kognitiv faoliyat.Kognitiv faoliyat bo'lishi mumkin va estetik, axloqiy, diniy,to'g'ridan-to'g'ri hayotiy-amaliy xarakter.
Do'stlaringiz bilan baham: |
