Fanning mohiyati

88. Intuitsiya.Intutiv bilim.Intutivizm kontsеptsiyasi.
Mavhumdan konkretlikka yuksalish metodi - ilmiy fikrning dastlabki mavhumlikdan bilishni chuqurlashtirish va kengaytirish izchil bosqichlari orqali natijaga - tadqiq qilinayotgan predmetni nazariyada yaxlit aks ettirishga tomon harakatidan iborat. Muayyan hissiylikdan mavhumlikka yuksalish, tafakkurda predmetning alohida jihatlarini ajratish va ularni tegishli mavhum ta’riflarda «mustahkamlash» mazkur metodning shartlaridir. Bilishning muayyan hissiylikdan mavhumga tomon harakati xususiydan umumiyga tomon harakat demakdir. Bu erda tahlil va induksiya singari mantiqiy usullar etakchilik qiladi. Mavhumdan muayyan hissiylikka yuksalish–ayrim umumiy mavhumliklardan ularning yagonaligiga, muayyan umumiyga tomon harakat jarayonidir. Bu erda sintez va deduksiya usullari etakchilik qiladi. Bilishning bunday harakati formal, texnik prosedura emas, balki predmetning rivojlanishidagi qarama-qarshilikni, ichki qarama-qarshiliklarga muvofiq uning bir darajadan boshqa darajaga o‘tishini aks ettiruvchi dialektik ziddiyatli harakatdir.
Ilmiy g‘oyani fikriy eksperiment usuli bilan isbotlash mumkin  
Odatda, ilmiy g‘oya, avvalo, gipoteza shaklida ta’riflanadi, deyiladi. Bu gipoteza to‘qmi yoki 
puchmi, bu masalani amaliyot hal qilib beradi. Agar to‘q bo‘lsa, gipoteza nazariyaga aylanadi, puch 
bo‘lsa — chippakka chiqadi. Falsafada nazariya bilan praktika orasidagi munosabat qadimdan shu 
vaqtgacha qiziqarli muammolardan hisoblanib kelinmoqda. Bu sohada har xil «izm»lar ham paydo 
bo‘lgan. Pozitivizm, ratsionalizm, irratsionalizm, empirizm shu jumladandir. Lekin al-Farg‘oniyda 
masalaning hal etilishi boshqacharoq: praktika fikran ham bo‘lishi mumkin va u haqiqatligi 
isbotlangan g‘oyadan boshlanadi. 
Olimlarning masalaga qarashlari har xil bo‘lishi mumkin, lekin haqiqat bitta. Mana shunday 
haqiqiy g‘oyalardan biri Yer va osmonning sfera shaklidaligidir. Al-Farg‘oniy aytadi: «Osmonning sfera 
shaklida ekanligi haqida olimlar orasida kelishmovchiliklar mavjud emas. Haqiqatan, osmon o‘zidagi 
barcha yoritgichlar bilan birga, biri — shimolning boshida, ikkinchisi janubning oxirida bo‘lgan ikki 
harakatlanmaydigan qutb atrofida aylanma harakat qiladi»(1, 13). Bu fikr osmon haqida. U davom 
etadi: «Shunday qilib, barcha olimlar Yerning quruqlik va dengizga tegishli hamma qismlari bilan 
birgalikda sfera shaklida ekanini tan olganlar»(1, 15). Bu esa haqiqatga nazariy jihatdan yondashish 
edi. Amaliyotda qanday? Bu savolga javob berish uchun al-Farg‘oniy, avvalo, qisman ko‘rinadigan 
narsani umumlashtirish usulidan foydalandi. Al-Farg‘oniy O‘rta Osiyoda(O‘zbekistonda), Iroqda, 
Misrda o‘z ko‘rganlarini butun Yer kurrasi miqyosi qadar umumlashtiradi. 
Ko‘rish vositasining umumlashtirilishi: «Uning dalili shuki, Quyosh, Oy va hamma harakatlanuvchi 
yoritgichlar Yerning turli taraflarida bir vaqtda chiqmaydi ham, botmaydi ham. Yerdan qaraganda, 
ulardan sharqiy vaziyatda bo‘lganlari g‘arbiy vaziyatda bo‘lganlaridan oldinroq chiqishini ko‘ramiz» (1, 
15). Bu fikrning asosida ko‘rish sezgisi yotadi. Lekin bu sezgi fikran eksperiment tufayli aytilgan sezgi. 
Keyinchalik bu fikran sezgi sof sezgiga aylandi: Kolumb (XV asr) va Magellan (XVI asr) al-Farg‘oniy 
tusmol bilan aytganlarini amalda o‘z ko‘zlari bilan ko‘rdilar.
Fikran umumlashtirish: «Shimol va janubdagi bir-biridan uzoqlikda joylashgan vaziyatlar orasida 
ham xuddi yuqoridagi kabi hodisa mavjud. Agar Yerda janubdan shimolga qarab yurilsa, kishiga unga 
shimol tomonda botuvchi bo‘lgan ba’zi yoritgichlar chiquvchi bo‘lib ko‘rinadi va botmaydigan bo‘lib 
qoladi. Xuddi shu singari janub tomonda unga ko‘rinadigan ba’zi yoritgichlar ko‘rinmaydigan bo‘lib 
qoladi va doim bir xil tartibda botadi. Biz bayon etganlarning hammasi Yerning shar shaklida va yer 
sirtining dumaloq ekanini isbotlaydi»(1, 16). 
88. Intuitsiya.Intutiv bilim.Intutivizm kontsеptsiyasi
Intuitsiya (lot. intuitio — sinchiklab qarayman) — haqiqatni dalil bilan isbotlamasdan, bevosita fahmfarosat bilan anglab olish qobiliyati; fikran ilgʻab olish ("aqliga kelish") yoʻli bilan tajriba doirasidan chiqish, shaxsiy qobiliyati yoki bilib olinmagan aloqalar, qonuniyatlarni jonli shaklda umumlashtirish.
Intuitsiya. Intuitiv bilim, uning o’ziga xos jihatlari.
Intuitsiya muammosi falsafa va tabiatshunoslik tarixida har xil, ba’zan bir-birini istisno etuvchi yondashuvlar, nuqtai nazarlar va tasavvurlar bilan tavsiflanadi. Antik falsafadayoq bu muammo atrofida keskin bahslar bo‘lgan. Ioniya falsafasi namoyandalari intuitsiyaga bevosita bilim, sezgi a’zolari orqali bilish shakli deb qaragan bo‘lsalar, eley maktabi vakillari, shuningdek Levkipp va Demokrit bevosita bilim va sezgi a’zolari orqali bilishni rad etganlar, sezgilarni soxta deb e’lon qilganlar. Suqrot talqinida intuitsiya «daymoniy» yoki «predmet g‘oyasiga egalik»dir. Platon ham hissiy bilishni haqiqat emas deb hisoblagan.Yangi davrda Dekart, Spinoza, Leybnits intellektual intuitsiya haqidagi ta’limotni yaratdi. Dekart intuitsiya deganda sezgilarning omonat guvohligi va tartibsiz xayolning aldamchi mulohazasiga bo‘lgan ishonchni emas, balki teran va zehnli aqlni tushunadi. Spinoza intuitsiyani narsalarning mohiyatini qamrab oluvchi eng ishonchli bilish deb hisoblaydi. Sensualistlar sezgi darajasidagi intuitsiyani targ‘ib qiladi, sezgi a’zolari orqali, bevosita bilishni birinchi o‘ringa qo‘yadi. J.Lokk fikriga ko‘ra, aql – sezgi a’zolari faoliyatining haqiqiy natijalarini uzluksiz qayd etuvchi ko‘zgu, xolos. Bilishning bu tomonini rad etib bo‘lmaydi: aql shu tomonga o‘z e’tiborini qaratgani zahoti u, xuddi quyoshning yorqin nurlari kabi, o‘zini bevosita idrok etishga majbur qiladi. Ikkilanish, shubhalanish, o‘rganishga hech qanday o‘rin qolmaydi: aql shu zahoti uning yorqin nurlari bilan to‘ladi, isbotlash yoki o‘rganishga muhtoj bo‘lmaydi, biroq haqiqatni faqat unga o‘z e’tibori qaratilganligi tufayli idrok etadi. Muammoni o‘rganishga nemis klassik falsafasi muhim hissa qo‘shdi. Kant intellektual intuitsiya qobiliyatini inkor etib, sof apersepsiya g‘oyasini ilgari suradi. Biroq keyinchalik Fixte Kantning sof apersepsiyasi amalda intellektual intuitsiyaning o‘zi ekanligini, u Dekart, Spinoza va Leybnitsning amalda mavjud narsalarni bilish qobiliyati sifatida qaralgan intellektual intuitsiyasidan Kantda intuitsiya faoliyatni bilishga qaratilganligi bilan farq qilishini ko‘rsatdi. Fixtening o‘zi intellektual intuitsiyani amalda mavjud narsalarni emas, balki mutlaq narsalar faoliyatini bilish sifatida tushunadi.Xayolot, ijodiy tasavvur, ilhomlanishning ilmiy ijoddagi o’rniXayol va ijodkorlik bilan chambarchas bog'liq. Ammo ular o'rtasidagi munosabatlar xayoldan o'zini o'zi etarli funktsiya sifatida davom ettirish va undan o'z faoliyatining mahsuldorligi sifatida uni ijodkorlikdan olib tashlash mumkin. Etakchi - bu teskari munosabatlar; Tasavvur ijodiy faoliyat jarayonida shakllantirilgan. Har xil turdagi tasavvurlarning ixtisoslashuvi turli xil ijodiy faoliyatning rivojlanishi natijasida juda muhim emas. Shuning uchun, inson faoliyatining o'ziga xos xususiyati juda ko'p, o'ziga xos, texnik, ilmiy, ilmiy, badiiy, musiqiy, musiqiy va boshqalar mavjud. Bunday ijodiy faoliyatning barcha turlari, turli xil ijodkorlik faoliyatida shakllanish, shakllantirish va namoyon bo'lgan, bir xil darajadagi bir darajani - ijodiy tasavvurga ega.
Ijodiy xayol, bu shunday tasavvurdir, ularda bir kishi boshqa odamlar yoki umuman jamiyat uchun qiymatni anglatadigan yangi rasmlar va g'oyalarni o'ziga xos o'ziga xos asl faoliyatga ("kristallanadi"). Ijodiy xayol, zaruriy inson faoliyatining barcha turlarining barcha turlarining asosi.Ijodiy xayolot tasvirlari intellektual operatsiyalarning turli usullari bilan yaratilgan. Ijodiy xayolning tuzilishi bunday intellektual operatsiyalarning ikki turini ajratib turadiO‘zini o‘zi rivojlantirish kompetensiyasi — doimiy ravishda o‘z-o‘zini jismoniy, ma’naviy, ruhiy, intellektual va kreativ rivojlantirish, kamolotga intilish, hayoti davomida mustaqil o‘qib-o‘rganish, kognitivlik ko‘nikmalarini va hayotiy tajribani mustaqil ravishda muntazam oshirib borish, o‘z xatti-harakatini muqobil baholash va mustaqil qaror qabul qila olish ko‘nikmalarini egallashni nazarda tutadiIjtimoiy faol fuqarolik kompetensiyasi — jamiyatda bo‘layotgan voqea, hodisa va jarayonlarga daxldorlikni his etish va ularda faol ishtirok etish, o‘zining fuqarolik burch va huquqlarini bilish, unga rioya qilish, mehnat va fuqarolik munosabatlarida muomala va huquqiy madaniyatga ega bo‘lish layoqatlarini shakllantirishni nazarda tutadi.Milliy va umummadaniy kompetensiya — vatanga sadoqatli, insonlarga mehr-oqibatli hamda umuminsoniy va milliy qadriyatlarga e’tiqodli bo‘lish, badiiy va san’at asarlarini tushunish, orasta kiyinish, madaniy qoidalarga va sog‘lom turmush tarziga amal qilish layoqatlarini shakllantirishni nazarda tutadi.