63
Fiqh; Faqih; Ijtihod; Mujtahid; Ijmo; Qiyos; Istihson; Fatvo; Mazhab; Taqlid;
Salaf; Ashob; Tobiin; Ray; Tayanch so„zlarFundamentalizm Mutaassiblik;
Fanatizm; G„ayridin; Terrorizm; Modernizm; Tradisionalizm; Vahhobiylik;
Panislomizm; Ekstremizm
Reja
1.
Fiqh ilmining taraqqiy etishi.
2.
Fiqh maktablari.
3.
Movarounnahr fiqh maktabi vakillari.
4.
Fiqh - tarixiy-ijtimoiy hayotni o„rganishda muhim manba.
5.
Fundamentalizmning vujudga kelishi.
6.
Ekstremizmni keltirib chiqaruvchi omillar.
7.
Terrorizmga qarshi kurashda dinning roli.
8.
Radikal diniy oqimlar.
Fiqh - g„arbda Islamic Law,
Muslim Law, Muhammadan Jurisprudence, Le
Droit Musulman, Islamische Gesetz kabi nomlar bilan yuritiladi. Dunyoda
amaldagi huquq normalaridan farqli o„laroq, fiqh o„z ichiga ibodat masalalarini
ham qamrab oladi. Buni Tavrot kitobining ibodat
masalalarini jamlab olgan
Talmudga qiyoslash mumkin. Fiqh - qadimdan mavjud huquqiy normalarni ibodat
va muomala masalalari bilan mushtarak holda ma‟lum tartibga solingan huquqiy
tizimdir.
Lug„atda:“al-fiqh” kalimasi -“ anglamoq, tushunmoq” kabi ma‟nolarni
beradi.
Istilohda:“al-fiqh” -“Islom huquqi” deb yuritiladi.
Fiqh zamonaviy fanlar asosida hozirgacha chuqur o„rganilmagan bo„lib,
mutaxassis olimlar oldiga katta muammolarni qo„yib kelmoqda.
Fiqh - odatda “furu al-fiqh” so„zma-so„z: “fiqh tarmoqlari”) shariatni konkret
sohalarga tadbiq qilishdan va “usul al-fiqh” so„zma-so„z: “fiqh asoslari”) shariat
xukm oladigan manbalarni ishlab chiqishdan iborat bo„ladi. Tarixiy tadrijga ko„ra
“al-fiqh” -”usul al-fiqh” dan avval paydo bo„lgan. Fiqh ilmining tadrijiy rivojini
mutaxassis olimlar tomonidan bir necha davrlarga taqsim etilgan. Masalan:
I - Payg„ambar SAV) davri 610-632).
Bu davrda Payg„ambar SAV) hali hayot edilar. Vahiy kelishi davom
etayotgan bir davr edi. Ixtilofli va muammoli masalalarni shaxsan u zotning o„zlari
orqali hal etilardi. Muhammad ibn Abdulloh SAV) payg„ambar bo„lish bilan birga
davlat boshlig„i ham edilar.
Barcha huquqiy masalalar, sud jarayonlari, ijro
bevosita u zotning boshchiliklarida bo„lar edi.
II - Sahobalar davri .
Payg„ambar SAV) vafotlaridan keyingi davrda Islom xalifaligi tez sur‟atlar
bilan kengaya bordi. Andalus, Eron, Iroq, Suriya, Movarounnahr, Misr, Shimoliy
Afrika musulmonlar qo„liga o„tdi. Musulmonlar u yerlarga qozilar va faqihlarni
yubora boshladilar. Bir-biridan uzoq bo„lgan yerlarda mustaqil fiqh markazlari
paydo bo„ldi. Bu markazlar bir-biridan ilmiy jihatdan deyarli farq qilmas edi.
Madina, Makka, Misr, Kufa, Basra va Shom kabi mahalliy markazlarning urf-
odatlari, ehtiyoj va shart-sharoitlari boshqa-boshqa edi.
Fiqhni tadbiq etuvchi
sahobalar yetuk qobiliyatli, ochiq fikrli va keng dunyoqarashga ega edilar. Ular
64
biror fiqhiy qonun-qoidani joriy etishda albatta o„sha yer aholisining urf-odati va
shart-sharoitlarini hisobga olar edilar. Shu sababdan fiqh ilmi tezlik bilan xalq
ziyolilari orasiga singib ketdi.
Sahobalar davrida quyidagi fiqh markazlari shakllandi :
A) Madina maktabi;
B)
Makka maktabi;
V) Kufa maktabi;
G) Misr maktabi;
D) Shom maktabi;
Yuqorida nomlari zikr etilgan ilm markazlarida ta‟lim berish uslubi o„sha
o„lkaning mavjud madaniyati va urf-odatlaridan kelib chiqqan holda bir-biridan bir
oz bo„lsada farq qilar edi. Shuningdek, ibodat
va muomala masalalaridagi
ijtihodlar
ijtihod –
faqihning biror masala yuzasidan chiqargan fatvosi) ham turli
shakllarda edi. Bu holat ma‟lum o„lkalarda turli mazhablarning paydo bo„lishiga
asos bo„lib xizmat qildi.
III - Tobiinlar davri.
Sahobalar davri haqida mavjud ma‟lumotlarga ko„ra, ular orasida ko„plab
shogirdlarga ega bo„lgan faqihlar mavjud edi. Keyinchalik ularning bu shogirdlari
ilm sohasida, xususan fiqh ilmida katta xizmat qildilar. Ular biror muammoni hal
etishda faqatgina og„zaki fatvo berish bilan cheklanmay, balki yozma asarlar ham
qoldirganlar. Mana shunday yozma asar qoldirgan olimlarning birinchilaridan Urva
ibn Zubayr vaf. 94/712 y.) bo„lgan. Biroq, manbalarning ma‟lumot berishicha,
uning barcha yozgan kitoblari yonib ketganligi sababli keyingi avlodga yetib
bormagan.
Fiqh ilmiga doir asarlarni boblar va fasllarga bo„lib sistemalashtirish ilk
asrdayoq boshlangan edi.
Tobiinlar davri keyinchalik muazzam asarlar yozilishi
va minglab kishilar
qabul qilgan mazhablarning buyuk mujtahidlari yetishib chiqishi uchun poydevor
vazifasini o„tagan.
IV - Buyuk mujtahidlar tabaa tobiinlar) davri.
Bu davrda Abu Hanifa, Molik, Shofiiy, Ahmad ibn Hanbal, al-Avzoiy, Dovud
az-Zohiriy kabi buyuk faqihlar yetishib chiqqanlar. Ularning hayoti, faoliyati, ijodi
xususida ko„plab ilmiy ishlar olib borilganiga qaramasdan, yetarli emas.
Bu davrda ikki: “ashob ar-ra‟y” fikr tarafdorlari) va “ashob al-hadis” hadisga
ergashuvchilar) oqimlari vujudga keldi.
“Ashob ar-ray” oqimiga Iroqda Kufa maktabi vakillari tomonidan asos
solindi. Bunga avvalo ahli sunna va-l-jamoaning buyuk imomi Abu Hanifa 80-
150/699-767) poydevor qo„ydi. Muhim fiqh ilmiy akademiyasini shakllantira
olgan Abu Hanifa ilmiy masalalarda ko„pincha “ra‟y”ga suyanar edi.
Shunga
ko„ra “ra‟y” hanafiy mazhabining shakllanishi va harakatlanishining asosiy
xususiyatini tashkil etadi. Hadis to„plashda, qiyos va istihsonni keng yoyishda,
Islom dini aqidalarini ma‟lum bir tartibga solishda va shu bilan birga shariat
hukmlari va qonunlarini ustuvor dalillar asosida ilmiy tarzda ta‟lim berish uslubini
ishlab chiqishda Abu Hanifa katta xizmat qilgan. Hanifiy mazhabining asosiy
manbalari quyidagichadir:
65
Al-Qur‟on; As-Sunna; Al-Ijmo; Al-Qiyos; Al-Istihson;
Do'stlaringiz bilan baham: 
