Фаннинг маъруза матни

Этикет ва унинг ахлоқий муносабат сифатидаги моҳияти
Ахлоқий маданиятда яққол кўзга ташланадиган муносабатлар
кўринишидан бири, бу - этикет. У кўпроқ инсоннинг ташқи маданиятини,
ўзаро муносабатлардаги ўзини тутиш қонун-қоидаларининг бажарилишини
бошқаради. Агар муомала одобида инсон ўз муносабатларига ижодий
ёндашса, яъни бир ҳолатда бир неча хил муомала қилиш имконига эга бўлса,
этикет муайян ҳолат учун фақат бир хил қоидалаштириб қўйилган хатти-
ҳаракатни тақозо этади.
Этикетнинг қамрови кенг, у, маълум маънода, халқаро миқёсда қабул
қилинган муомала қонун-қоидаларини ўз ичига олади. Масалан, сиёсий
арбоб этикети, меҳмондорчилик этикети ва ҳ.к. Этикетга риоя қилишнинг
мумтоз намунасини биз тез-тез телевизор экрани орқали кўриб турамиз. Бу
жараён айниқса, давлат раҳбарларига ҳорижий мамлакатлар элчиларининг
ишонч ёрлиқларини топшириш маросимларида яққол кўзга ташланади. Унда
фақат бир хил ҳолат, халқаро миқёсда ўрнатилган қоида ҳукмрон. Уни
Президентнинг ҳам, элчиларнинг ҳам бузишга ҳаққи йўқ. Ёки жуда оддий,
кичкина бир мисол: дастурхонда тановул пайти, пичоқни ўнг қўлда ушлаш
замонавий меҳмондорчилик этикетининг қатъий қоидаларидан бири
саналади - уни бузиш атрофдагиларда ҳайрат ва истеҳзо уйғотади. Шу боис
этикетни одат тусига айлантирилган, қатъийлаштирилган муомала одоби
дейиш ҳам мумкин.
Этикетнинг бундай замонавий кўринишлари билан бирга, ўзига хос
миллий-анъанавий шакллари ҳам борки, уларсиз миллат маданий ҳаётини
тасаввур қилиш қийин. Масалан, саломлашиш одобини олайлик. Этикетнинг
бу турига кўра, кўчадан ўтиб кетаётган одам, кўча бўйида ўтирганлар ёки
турганларга салом бериши керак, салом берганда ўнг қўл чап кўкракда,
юракнинг устида туриши, бош эса енгил таъзимга эгилиши лозим. Кўришиш
этикетида эса қўлнинг учини бериб саломлашиш кўришаётган одамга
нисбатан гинахонлик, хафагарчиликни билдиради - одобдан эмас.
Кўришганда ёш ёки мартаба нуқтаи назаридан катта киши биринчи бўлиб
қўл узатиши лозим; аёллар билан кўришганда ҳам эркак киши томондан
шундай этикет қоидаси бажарилмоғи талаб қилинади.
Миллий менталитетда маросимлар этикети, айниқса катта аҳамиятга
эга. Тўй маросимида, хусусан, қиз билан ота-онанинг хайрлашуви, никоҳ
кечасига кириб келишда куёвнинг келинни чап томонда тутиб, тўйхонага
бошлаб кириши ва ҳоказо этикет қонун-қоидалари тўлиқ бажарилиши лозим.
Ёки аза маросимида фотиҳага келган одамларни миллий тўн ва дўппи кийган,
белбоғ боғлаган ҳолда, қўл қовиштириб, бошни қуйи тутган тарзда кутиб
олиш қатъий қоидага асосланади. Булар, бир қарашда, этикетнинг миллий
ёки касбий удум, одат, расм-русмлардан фарқи йўқ экан, деган таассурот

---

қолдириши мумкин. Бу юзаки, ёлғон таассурот. Чунки удум, одат, расм-
русмлар муайян даражада эркинликка эга, баъзан уларни бажармаслик ҳам
мумкин. Лкин этикетда бунинг имкони йўқ – этикет қонун-қоидалари
мажбурийлик табиатига эга.
Этикетнинг яна бир алоҳида жиҳати бор: унда одоб билан
гўзалликнинг уйғунлигини кўришимиз мумкин, қатъий одоб қонун-
қоидалари чиройли хатти-ҳаракатлар воситасида амалга оширилади. Демак,
этикет эстетика билан ҳам боғлиқ, аниқроғи, ўзни тутиш эстетикаси
талабларига жавоб беради.
Шундай қилиб,
этикет
- такаллуфнинг майда-чуйда жиҳатларигача
ишлаб чиқилган одоб қоидалари сифатида ижобий, кишининг кўзини
қувонтирадиган муомала ҳодисаси. Лекин, айни пайтда, у асл ахлоқий
асосини йўқотган мажбурий мулозамат тарзида ҳам намоён бўлади: этикет
қоидаларини бажараётган киши аслида ўз хоҳиш-ихтиёрига қарши иш
кўраётган бўлиши ҳам мумкин. Бу жиҳатдан у мунофиқликнинг бир
кўринишига айланади. Масалан, сиз бирор ёққа шошилиб, дарвозадан
чиқдингиз, дейлик. Рўпарангизда танишингиз ёки қўшнингиз учрайди. Сиз
кўришиб, ҳол-аҳвол сўрашиб, сўнг шарқона этикетга риоя қилиб уни: «Қани
уйга кирамиз, чой қиламиз, бир ҳангомалашамиз», деб ичкарига таклиф
қиласиз. Лекин, аслида, сиз унинг уйга киришини асло истамайсиз, вақтингиз
йўқ, ҳатто, шу учрашганда кетган вақтингизни ўйлаб, худди “игнани устида
ўтирган”дек турибсиз. Демак, сиз ўз истагингизга қарши, этикет-мулозамат
юзасидан ёлғон гапларни айтасиз, ҳунук эшитилса ҳам на чора –
“мунофиқлик” қиласиз. Шунга қарамай, умуман олганда, этикет шахсни
муайян тартиб-қоидага, қандай ички руҳий шароитда бўлмасин, босиқликка,
мулойимликка ва сабр-тоқатга ўргатиши билан аҳамиятлидир.