|
2. Zilzila (yer silkinishi) –
eng хаvfli vа vаyrоn qiluvchi fаvqulоddа hоlаtdir. Tabiiy ofatlar ichida eng
xavflisi va dahshatlisi bu – zilziladir. Yer silkinishi – yer osti zarbasi va yer usti qatlamining tebranishi bo‘lib,
tabiiy ofatlar, texnologik jarayonlar tufayli yuzaga keladi. Yer ostki zarbasining paydo bo‘lishi o‘chog‘i,
yerning ostki qatlamidagi uzoq vaqt yig‘ilib qolgan energiyaning ozod bo‘lish jarayoni tufayli yuzaga keladi.
O‘choqning ichki qismi markazi gipomarkaz, yerni ustki qismidagi markaz epimarkaz deyiladi. (10-rasm).
Yer silkinishi yuzaga kelish sabablariga ko‘ra quyidagi guruhlarga bo‘linadi:
• Tektonik zilzilalar;
• Vulqon zilzilalari;
• Ag‘darilish, o‘pirilish zilzilalari;
• Texnogen (insonning muhandislik faoliyati bilan bog‘liq) zilzilalar.
75
10-rasm. Zilzila o’chog’i.
Yuqorida qayd etilgan yer silkinish turlari ichida katta maydonga tarqaladigani va eng ko‘p talofot
keltiradigani tektonik yer silkinishidir. Bunday yer silkinishlar haqida gap ketganda litosfera o‘ramlarida
bo‘ladigan harakat (tektonik kuchlar) tushuniladi. Qiya sathlarida tog‘ jinslarining katta bo‘laklarini
ag‘darilishi yoki tog‘larning o‘pirilishi natijasida yuzaga keluvchi yer silkinishlar ag‘darilish zilzilalari
deyiladi.
Vulqon jarayoni, ya’ni yer ostidagi magmani vulqon kanali orqali yer yuzasiga chiqishi bilan bog‘liq
bo‘lgan yer silkinishiga vulqoniy yer silkinishi deb ataladi. Bunday yer silkinish vulqonning faollashuvi bilan
bog‘liq bo‘lganligi sababli, ko‘p hollarda aniq bashorat qilinadi. Bunday yer silkinishlarining talofati unchalik
kuchli bo‘lmaydi.
Insonning muhandislik faoliyati bilan bog‘liq bo‘lgan yer silkinishlar, yirik suv omborlari vujudga
kelgan hududlarda, neft, gaz mahsulotlarining yer ostidan so‘rib olinishi jarayoni amalga oshgan maydonlarda
yuz bermoqda. Dаryo vоdiylаrigа to'gоnlаrning qurilishi nаtijаsidа mаydоni bir nеchа ming km
2
, xаjmi bir
nеchа yuz km
3
dаn kаttа bo'lgаn (mаsаlаn, Chоrvоq suv оmbоrining umumiy xаjmi 2,1 mld. m
3
, suv sathi
mаydоni 3640 gа tеng) suv оmbоrlаri vujudgа kеlmоqdа. Yer qа'ridа 4000-5000
m
chuqurlikdа yotgаn gаz,
nеft yer sathigа surib chiqаrilmоqdа, yer оstidа uzоq gеоlоgik dаvrlаr mоbаynidа yotgаn ko'mir аnа shu yer
qа'ridа yondirilib gаzgа аylаntirib оlinmоqdа. Vaqtinchа sаqlаsh maqsadidа bа'zаn yer оsti g'оrlаrigа,
xаndаklаrigа vа tog’ jinslаri g'оvаklаrigа gаz, nеft mаhsulоtlаri yuqоri bоsim оstidа kiritilmоqdа, judа kаttа
miqdоrdаgi minyerаl suvlаr yer оstidаn chiqаrib оlinmоqdа. Yer qа'rining оdаmlаr tа'sir etish jоylаridа yig’il
аyotgаn enyergiya miqdоrining u yoki bu dаrаjаdа оshishi yoki kаmаyishi оqibаtidа sоdir bo'lgаn yer
silkinishlаri Hindistоn, АQSH, O'zbеkistоndа kuzatilgаnligi fаndаn mа'lum. Jumlаdаn, Chоrvоq suv оmbоri
qurilib bo'lingаndаn kеyin bu hududdа bir nеchа mаrtа yer silkinishlаr bo'lib o'tgаn. Tеkshirishlаrning
ko'rsаtishichа, bu yer silkinishlаr o'zlаrining tаyyorlаnish, sоdir bo'lish mеxаnizmlаri bilаn Chоrvоq suv
оmbоrigа yig'ilgаn suvning miqdоri vа yig'ilgаn suvni suv оmbоridаn chiqаrilish tеzligi bilаn bоg'liq hоldа
yuz berishi kuzаtilgаn. Bungа birinchidаn, suv оmbоrining 2,1 mill. m
3
. dаn оrtiq suv bilаn to'lаtilishi
jаrаyonidа, оmbоr tubidа yotuvchi tog’ jinslаrining siqilishi vа tаrаnglаshishi оqibаtidа yuz berаdigаn
mikrоsiniqlаr, dаrz kеtishlаr vа ulаrning nisbiy harаkаti sаbаb bo'lsа, ikkinchidаn, suvni suv оmbоridаn bir
mе'yoridа chiqаrilmаsligi vа tog’ jinslаrigа tа'sir qiluvchi kuchlаrning nоmutаnоsib hоlаtdа bo'shаtilishi,
o'zgаrishi sаbаb bo'lgаn.
Ma’lumki, har yili planetamizda 100 000 dan ortiq yer silkinishlarini seysmik asboblar (seysmogarflar)
qayd etadi. Bulardan 100 tasi vayron qiluvchi fojiali bo‘lib, imorat va inshoatlarning buzilishiga, yer yuzida
yoriqlarning paydo bo‘lishiga, minglab insonlarning yostig‘ining qurishiga olib keladi.
Yer silkinishi o‘chog‘i gipomarkazning joylashgan chuqurligi bo‘yicha: yuza − 70 km gacha, o‘rta – 70-
300 km, chuqur − 300 km dan pastda “mantiya” qatlamida vujudga keladigan xillarini ajratish mumkin. (10.1-
rasm). Respublikamizda kuzatiladigan zilzilalarning o‘chog‘i asosan 70 km gacha chuqurlikda joylashganini
qayd etish mumkin. Mantiyada katta bosim yoki portlashlar tufayli zilzila o‘chog‘i vujudga keladi, natijada
katta
76
Do'stlaringiz bilan baham: |
