Fan tarixi

3-mavzu: O'RTA ASRLARDA ILM-FAN VA ULARNING TASNIFI
Reja:

1. 
   O'rta asrlarda ilmshunoslik. Ilmlar tasnifini ishlab chiqishga birinchi urinishlar.
   

3. 
   Muhammad ibn Muso al-Xorazmiyning aniq fanlar sohasidagi ilmiy izlanishlari.
   

1. O'rta asrlarda ilmshunoslik. Ilmlar tasnifini ishlab chiqishga birinchi urinishlar.

Ilmiy bilimning rivojlanish tarixida fanlar tasnifi masalasi bilan falsafa va uning boshqa fanlarga munosabati orasida doimo o'zviy bog'liklik bo'lgan.

Ma'lumki, qadimgi vaqtda barcha tabiiy va ijtimoiy ilmlar asoslarini o'z ichiga olgan yagona – falsafa ilmi mavjud bo'lgan va tabiyki, hech qanday ilmlar tasnifi haqida gap bo'lmagan. Eramizdan oldingi III asrdan boshlab, ya'ni ellinizm davrida ba'zi bir fanlar, avvalo riyoziyot va tib alohida fan bo'lib ajralib chiqdi. Shu bilan bir vaqtda qadimgi Yunon falsafasi nafaqat falsafiy, balki, riyoziy, tabiiy va ijtimoiy fanlar masalalarni qamrab olgan naturfilosofiya sifatida rivojlandi. Ilmlarning borgan sari rivojlanishi, ilmlar tasnifini taqozo qildi. Bu esa ilmiy bilish masalalarini har tomonlama o'rganish uchun katta zamin yaratdi. Antik davrda ilmlar tasnifi aniq shakllandi va bu sohaning birinchi ta'limotlari Demokrit, Aflotun va ayniqsa Arastu kabi qadimgi Yunon mutafakkirlari asarlarida ishlab chiqildi. Ular ta'limoti negizida ilmlar oddiydan murakkabga, umumiydan xususiylikka o'tish tartibida joylashgan.

Aflotun (eramizdan oldin 427-347 yillar) ilmlar tasnifi masalasini hal etishda dialektika, ya'ni fikr yuritish san'atini birinchi o'ringa qo'yadi. Dialektika esa o'z ichiga, birinchidan, falsafa- hissiy qabul etish va ikkinchidan etika - xoxish va irodani qamrab oladi.

Ilmlar tasnifi maslasiga yondashishda ikki xil yo'nalish paydo bo'ldi. Bu ham bo'lsa birinchisi “Demokrit yo'li”, ya'ni materiya ruhga nisbatan birlamchi ekanligi va ikkinchisi “Aflotun yo'li”, ya'ni ruh materiyaga nisbatan birlamchiligidir.

Ilmlar tasnifi va umuman falsafa ilmining yo'nalishiga katta hissa qo'shgan Arastu (eramizdan oldingi 384-322 yillar) ilmlar tasnifi masalasini “Metafizika”, “Tonika”, “Nikomax etikasi” kabi asarlarida ko'rib chiqdi va rivojlantirdi. Arastu fikricha, har bir fan o'zining maxsus mantiqiy ko'rinishi-“borlikqa” ega. “Borlik”, o'z navbatida, umumiy predmet asosi bo'lib, yagona borlikning turli ko'rinishlarini birlashtirgani sababli ilmlarning birini ikkinchisi bilan bog'lash mumkin. Demak, ilmlarni tasnif qilish ham mumkin.

Arastu o'zining birinchi falsafa deb atalgan falsafiy tizimini uch qismga bo'ladi. Unda birinchi qismni boshlanish va sababini o'ziga xos qilib olgan nazariy ilmlarga ajratadi. Nazariy ilmlar analitika (mantiq), tibbiyot, riyoziyot va metafizikadan iborat bo'lib, har biri borlikni ob'yekt sifatida o'rganadi. Ikkinchi qism amaliy ilmlar-etika (ahloq), iqtisod va siyosatni o'z ichiga oladi. Amaliy ilmlar, o'z navbatida, ijod shart-sharoitlarini belgilaydi. Ana shu ijodiy va tasviriy ilmlar poetika, ritorika va san'atdan iborat bo'lib, uchinchi qismni tashkil etadi.

Zenon (eramizdan oldingi 336-264 yillar) asos solgan sofistlar maktabi namoyondalari ham ushbu masalani ko'rib chiqishda yagona falsafa ilmini tibbiyot, mantiq va etikaga ajratishdi. Falsafani xuddi shunday bo'lishni Epikurda (eramizdan oldingi 342-270 yillar) asarlarida ham uchratamiz.

Ilmlar tasnifini ishlab chiqishga birinchi urinishlar o'rta asrlar arab-musulmon Sharqida ilmiy bilish o'z davrining ijtimoiy-iqtisodiy talablariga javob tariqasida yangi tarixiy-madaniy asosda rivojlandi. Yangi ilmlar tasnifini va har bir ilmga kirgan ko'pgina masalalar chegarasini aniqlashni taqozo qildi.

Ilmlarning rivojlanishi natijasida IX asrdan boshlab o'sha davrda bo'lgan barcha ilmlar tartibga solish va ilmlar tasnifini ishlab chiqishga birinchi urinishlar bo'ldi.

Sharqda birinchi bo'lib ilmlar tasnifi masalasiga yondashgan va uni hal qilishga haraqat qilgan Ёqub ibn Ishoh al-Umidiydir (801-866). Bir vaqtning o'zida ilmlarning falsafa, tibb, riyoziyot, ilmu-n-nujum, musiqa kabi ko'pgina jabhalarda katta muvaffaqiyatlarga erishgan al-Kindiy o'zidan keyingi mutafakkirlarga foydalangan arab tilidagi falsafa atamalarni to'zishga va ilmiy tasnifni kiritishga asos soldi. Al-Kindiy ilmlar tasnifi sohasiga oid “Insonning ilmlar tasnifi”, “Arastu kitoblarining soni va falsafani o'zlashtirish uchun nima lozim?” kabi bir necha asarlarni yozdi. Ammo, taassufki oxirgi qayd qilingan asaridan boshqalari bizgacha yetib qelmagan. O'zining tasnifida al-Kindiy falsafaga katta ahamiyat beradi va uni “Hamma narsa haqidagi bilim” deb ataydi. U falsafani bilim va faoliyat, nazariy va amaliy donishmandlikka ajratadi. Al-Kindiy fikricha, nazariy bilim (yoki donishmandlik), riyoziyot, tabiyot va ilohiyotni, amaliy bilim esa ahloq, uy ishlari va fuqarolik siyosatini o'zida mujassamlashtiradi. U ilmiy bilim haqida ta'limotni uch pog'ona: mantiq va riyoziyotdan, ikkinchi pog'ona tabiatdan, uchinchi pog'ona esa metafizikadan iborat. Falsafa vazifalarini aniqlashda al-Kindiyning tutgan o'rni Arastu tutgan o'ringa juda yaqin va o'xshashdir. Al-Kindiy fikricha, moddiy olam predmetlari, ya'ni “birinchi substansiyalar”ni ularning asosiy xususiyatlari miqdori va sifatini o'rganish asosidagina bilish mumkin. Demak, har bir ilm asosini riyoziyot tashkil etadi.. Handasa va ilmu-n-nujum sifatga taalluqlidir. Riyoziyotdan so'ng mantiq, tibbiyot, psixologiya, metafizika, ahloq, siyosat keladi.

Shunday qilib, al-Kindiy falsafiy fanlarni o'rganishda riyoziyotga alohida ahamiyat beradi. Uning fikricha, falsafa ilm sifatida riyoziyotga asoslangandir.

Al-Kindiyning fan oldidagi eng muhim xizmati shundaki, u yunon, fors va hind olimlari yaratgan boy g'oyaviy meroslarni o'rganib, ularning ilg'or an'anlarini rivojlantirish orqali yaqin va O'rta Sharqda ilg'or, tabiiy-ilmiy va falsafiy fikrlarni rivojlantirishga asos soldi. Amalda u o'rta asrlar Sharqdagi ilmlar tasnifining ilg'or ta'limoti asoschisidir. Ob'yektiv narsalarning xususiyati, tashqi olam predmetlari va ularning xususiyatlarini ajratishga asoslangan al-Kindiy tasnifi keyinchalik o'rganish va aniqlashda katta rol o'ynadi.

Al-Kindiyning fikrlari arab tilida ijod qilgan ar-Roziy, al-Farobiy, Ibn Sino, al-Beruniy kabi ilm namoyondalari tomonidan rivojlantirildi.