Fan: musiqa nazariya ibroximova nazokat ilhom qizi

NIZOMIY NOMIDAGI TOSHKENT DAVLAT


PEDAGOGIKA UNIVERSITETI

‘’MUSIQIY TA’LIM’’ YO’NALISHI

‘‘MUSIQA MADANIYATI’’ FAKULTETI
FAN: MUSIQA NAZARIYA


IBROXIMOVA NAZOKAT ILHOM QIZI
‘’KADANS KVARTSEKSTAKORDI’’


Mavzusidagi mustaqil ish
Talaba: Ibroximova N.1-kurs 102-guruh
Prof – o’qituvchi U.YU.Yuldoshev-
‘’Musiqa nazariyasi va metodikasi
kafedrasi dotsenti, pedagogika fanlari
bo’yicha falsafa doktori (PHD)
KADANS KVARTSEKSTAKORDI

Reja:
1.Tarifi va belgisi
2.K6 ning funksional xususiyati
3.Ovoz yo’nalmasi
4.Metrik shartlar
5.O’rin almashish

Garmoniya oliy va o‘rta maxsus musiqiy ta’lim muassasalarida o'rganiladigan

murakkab musiqiy-nazariy fanlardan biri bo'lib, talabalami kompozitorlik ijodiyotining muhim masalalari va nazariy musiqashunoslikning asosiy muammolari bilan yaqindan tanishtirish hamda musiqiy til tizimi va garmoniyaning unda egallagan o‘rni haqida aniq tushunchalar berishga mo‘ljallangan. Ushbu kitob ilk marotaba o‘zbek tilida yozilgan garmoniya darsligidir. U muallifning 0‘zbekiston Davlat konservatoriyasi musiqashunoslik va ijrochilik fakultetlarida garmoniya fanini o'qitish jarayonida to‘plagan tajribasini umumlashtiigan va san’at kollejlari hamda maxsus musiqa akademik litseylari dasturiga muvofiq yozilgan.
O’rta bo‘g‘in ta’lim muassasalarida o'zbek tilidagi garmoniya darsligiga bo‘lgan extiyoj materialni ushbu fanning dastlabki bosqichlarini ham qamragan holda bayon etishni taqazo qildi. Kitobda o‘quv jarayonidagi tayanch mavzulardan “Garmoniyaning lad asoslari”, “Modulyatsiya”, “Ladlaming o‘zaro birikishi”, “Tabiiy ladlar garmoniyasi” kiritildi. Darslikini mazmuni va tarkibi o‘quv talablaridan kelib chiqqan holda yoritildi. Ta’lim jarayonlarining davlat tiliga o'tkazilishi munosabati bilan ma’ruzaviy materiallaming dolzarbligi kuchaydi.
Ayni paytda maxsus atamalar va asosiy tushunchalaming ta’rifi bilan bog‘liq bo‘lgan muammolar yoq emas. Shuningdek, garmoniyaga oid qoidalaming 0‘zbekiston kompozitorlari ijodiyotida namoyon bo‘lishini o'rganish zaruriyati yaqqol sezilmoqda. Aynan shu masalalar ham bir qadar qamrab olindi. Qo'llanma turli dasturlar bo‘yicha o'qitiladigan va turli tayyorgarlik darajasiga ega boigan keng o'quvchilar doirasiga mo'ljallanganligi bois unda uy vazifalari va amaliy masalalar keltirilmaydi. Ilovasi sifatida kiritilgan izohli lug'at garmoniya fanida uchraydigan tushuncha va atamalami mujassamlashtirgan. Qimmatli taklif va tanqidiy mulohazalari bilan ushbu kitobning yuzaga kelishida ko'maklashgan barcha musiqa jonkuyarlariga chuqur minnatdorchilik bildiramiz.
Garmoniya oliy va o‘rta maxsus musiqiy ta’lim muassasalarida o'rganiladigan murakkab musiqiy-nazariy fanlardan biri bo'lib, talabalami kompozitorlik ijodiyotining muhim masalalari va nazariy musiqashunoslikning asosiy muammolari bilan yaqindan tanishtirish hamda musiqiy til tizimi va garmoniyaning unda egallagan o‘rni haqida aniq tushunchalar berishga mo‘ljallangan. Ushbu kitob ilk marotaba o‘zbek tilida yozilgan garmoniya darsligidir. U muallifning 0‘zbekiston Davlat konservatoriyasi musiqashunoslik va ijrochilik fakultetlarida garmoniya fanini o'qitish jarayonida to‘plagan tajribasini umumlashtiigan va san’at kollejlari hamda maxsus musiqa akademik litseylari dasturiga muvofiq yozilgan. 0‘rta bo‘g‘in ta’lim muassasalarida o'zbek tilidagi garmoniya darsligiga bo‘lgan extiyoj materialni ushbu fanning dastlabki bosqichlarini ham qamragan holda bayon etishni taqazo qildi. Kitobda o‘quv jarayonidagi tayanch mavzulardan “Garmoniyaning lad asoslari”, “Modulyatsiya”, “Ladlaming o‘zaro birikishi”, “Tabiiy ladlar garmoniyasi” kiritildi. Darslikini mazmuni va tarkibi o‘quv talablaridan kelib chiqqan holda yoritildi. Ta’lim jarayonlarining davlat tiliga o'tkazilishi munosabati bilan ma’ruzaviy materiallaming dolzarbligi kuchaydi. Ayni paytda maxsus atamalar va asosiy tushunchalaming ta’rifi bilan bog‘liq bo‘lgan muammolar yoq emas. Shuningdek, garmoniyaga oid qoidalaming 0‘zbekiston kompozitorlari ijodiyotida namoyon bo‘lishini o'rganish zaruriyati yaqqol sezilmoqda.
Aynan shu masalalar ham bir qadar qamrab olindi. Qo'llanma turli dasturlar bo‘yicha o'qitiladigan va turli tayyorgarlik darajasiga ega boigan keng o'quvchilar doirasiga mo'ljallanganligi bois unda uy vazifalari va amaliy masalalar keltirilmaydi. Ilovasi sifatida kiritilgan izohli lug'at garmoniya fanida uchraydigan tushuncha va atamalami mujassamlashtirgan. Qimmatli taklif va tanqidiy mulohazalari bilan ushbu kitobning yuzaga kelishida ko'maklashgan barcha musiqa jonkuyarlariga chuqur minnatdorchilik bildiramiz.¹
Kadans kvartsekstakkordi tovushlarining ushbu nashri oldingi nashrga nisbatan bir qator sezilarli qoʻshimchalar va aniqroq oʻzgarishlar bilan chiqdi, lekin asosiy nazariy qoidalar, uslubiy koʻrsatmalar va umumiy oʻquv vazifalari saqlanib qolgan holda, jamoaning barcha aʼzolari bilan kelishilgan. Ushbu nashr matniga tarafimizdan kiritilgan oʻzgartirishlar alohida mavzularning mazmuni va hajmiga, bir qator qoidalar, tushunchalar va taʼriflarni shakllantirishga, barcha amaliy vazifalarni yanada ratsionallashtirishga, shu jumladan nashrdan namunalar tanlashga toʻgʻri keldi. musiqiygarmonik tahlil uchun adabiyotlar, iqtiboslar va boshqalar.
Umuman olganda, darslikning istalgan amaliy samaradorligini oshirish maqsadida bizeng avvalo jami oshirishni zarur va maqsadga muvofiq deb topdi. Harmonik ishlarning barcha turlari uchun amaliy vazifalar, ya'ni: uyg'unlashtirish,keyingi rivojlanish, garmonik variatsiya, tahlil qilish, tirnoq tanlash, pianino amaliyoti. Keltirilgan musiqa adabiyoti namunalarini ko'rib chiqish va tarkibini o'zgartirishdarus musiqa klassikasidan namunalar sonini biroz ko'paytirishga muvaffaq bo'ldi va Sovet bastakorlarining asarlari. Ushbu nashrda diatonikaga bag'ishlangan amaliy jihatdan murakkab va qiyin mavzurus musiqasidagi fretlar sezilarli darajada kengaytirilgan va uslubiy jihatdan rivojlangan, bu kerakfikrimizcha, uning ahamiyati va rolini kuchaytirish.Aslida, xuddi shu maqsad - darslikning amaliy samaradorligini oshirishpedagogik jarayon — buning mazmuniga kiritilgan yangi mavzular va qo'shimchalarnashrlar.
Darslik birinchi marta eng muhimlarini ajratib ko'rsatadigan mavzuni taqdim etadi garmonik tahlil masalalari va uning texnikasi va vazifalarini tavsiflaydi. Bundaylarning yo'qligioldingi nashrlarimizdagi amaliy jihatdan juda muhim mavzu darslikdagi shubhasiz bo'shliq edi. Maxsus qo'shimchada (birinchi marta ham taklif qilingan), maxsus tuzilgan reja bo'yicha ko'proq erkin va ko'lami kengroq muvofiqlashtirish bo'yicha nazorat vazifalari o'quvchilarning barchani muvaffaqiyatli va o'z tashabbusi bilan ishlatish qobiliyatini tekshirish uchun kuylar kursda yoritilgan garmonik vositalar.²
Kadanslarda dominanta uchtovushlikdan keyin bevosita tashqi ko’rinishi tonika uchtovushligining ikkinchi aylanmasiga o’xshaydigan oxangdoshlik tez-tez paydo bo’ladi.

Bu ohangdoshlik musiqa tizimida tutgan o’rniga va dominanta basidan boshlanadigan interval oralig’iga qarab kadans kvartsekstakkordi nomini olgan. Kadans kvartsekstakordi K (kadans) harifi bilan va akkord ko’rinishiga K64 mos keladigan son bilan belgilanadi.

Majordan pasllama sckvensiyada kichik tersya pasiga ya’ni parallcl tonallika; yuqorilama sekvensiyada kata tersya yuqoriga, ya'ni, dominantaga parallel tonallikka.
Minordan pastlama harakatda tersiya pastga. ya'ni, subdominantaga parllel tonallilla; yuqorilama harakalda kichik tersiya yuqoriga, ya'ni, parallel tonal1ikka o'tadi. Sekvensiyalarning oxiri – mashq paytlarida odatda, fortapiyano klaviaturasining chap va o'ng chegaralariga (eng past va eng yuqori registrlarda tashqari ) to'g'ri keladi.
Pastlama sekvensiyada –majordan C ­­­­­­­---- a; minordana a ----F
Yuqorilama sekvensiyada­- majordan C---- e; minordan a----C.³

Kadans kvartsekstakordi tovushlarning tashqi ko’rinishi tonika uchtovushligining ikkinchi aylanasiga o’xshasa ham, o’zining funksiya mohiyatiga ko’ra asl tonika garmoniyasi bo’la olmaydi. Bu ohangdoshlikning funksional xususiyati shundan iboratki, unda ikki xil funksiya tovushlari birga qo’shilgan bo’ladi: basda D va uning usita T buning ustida D, garmoniyaning negizi sifatida ustun turadi:

Ikki funksiya elementlarining bir akkordda mana shunday qo’shilishi qo’shfunksionallik deyiladi; u tonika T funksiyasiga xos bo’lmagan keskinlikni va noturg’un harakterini K64ga beradi.
Kadans kvartsekstakkordi D ning kirishini kechiktiradi, so’ngra albatta unga o’tadi: bu xildagi o’tishi yechim deb atash qabul qilingan:

K6 da D funksiyasining ustunligini takidlash uchun odatda D ning asosiy tovushi juftlanadi. Kadans kvartsekstakordi D ga o’tib yechilganda dominantaning asosiy tovushi vauning juftlanmasi qoidaga binoan, o’z o’rnida qoladi, tonika tovushlari esa pog’onama- pog’ona pastga harakat qiladi-da, bo’lajak D ning tersiyasi va kvintasiga o’tadi:


Kadans kvartsekstakkordi ma’lum vazn- metrik shartlarda qo’llaniladi: u oddiy taktlarda kuchli xissaga, murakkab to’rt xissali taktlarda esa nisbiy kuchli xissaga ham to’g’ri keladi. K64 uchraydigan barcga metrik variantlarda o’zidan keyin keladigan D ga nisbatan hamma vaqt kuchliroq xissa bo’ladi.
K64 ba’zan uch xissali taktlarda ham kiritiladi, bunday hollarda D nisbiy kuchsizroq bo’lgan uchinchi hissaga to’g’ri keladi.⁴

K64 ni subdominanta garmoniyasi bilan tayyorlash hammadan ko’ra tabiiyroq holder. Subdominanta bilan K6 umumiy tovushi S kvintasi bo’lganligi sababli bu akkordlarning garmonik qo’shilishini ta’minlaydi va K6 dagi noohangdosh tovushi ya’ni kvartani tayyorlaydi. Shuning uchun ham bu usulning juda keng tarqalganligi tabiiy holdir:

Barcha akkordlar singari kadans kvartsekstakkordida ham o’rin almashish bo’ladi. O’rin almashishda bas yo o’z o’rnida qoladi yoki sakrash yo’li bilan oktavaga (yuqoriga ham pastga ham) o’tadi; K64 ning melodic holati yoki joylashuvi o’zgaradi K64 dan keyin keladigan dominanta ham umumiy qoidaga binoan o’rin almashishi mumkin:

XULOSA
Shuningdek Kadans kvardsekstakkordi mavzuyimiz darsligimizning asosiy bosqichi uchtovushliklarni qo’shishimizda va yo’naltirish qoidalari, dissonansli dominant va iikinchi bosqichli uchtovushliklarini bayon etish ko’zda tutilgan. Darslik kitobi so’ngida lug’at ham ilova qilinib, unda talabalarning o’zlashtirishini hamda shu mavzuga oid atamalarning tushunishlari onson qilib berib qo’yilgan. Avvalo garmoniya to’g’risida muallif o’z o’quv darsligini yozish va nashirga tayyorlashda o’zlarining qimmatli maslahatlari bilan hammaga kitoblari manzur bo’lgan.

1^ O.Azimova, Abdulla Qodiriy IS B N 5-86484-121-8 nomidagi xalq merosi nashriyoti; 2004y

2^ И. Дубовский, С. Евсеев, И. Способин, В. Соколов «Учебник Гармонии» Изд. Музыка, Москва – 1965 г

3^Q. Rahimov. Garmoniya bo’yicha mashq va masalalar to’plami Toshkent ‘’ ALOQACHI’’ 2005y.

4^ Издательство «Музика», 1973. ©O’zbek tiliga tarjima, «УI\IIТУПЧII», 1979.