FAN DASTURIGA BINOAN MA’RUZA MATNI
1-MA’RUZA. Eng qadimgi turk xalq og‘zaki ijodi namunalari. Turk xalq
mifologiyasi
Reja:
1. Turk xalq og’zaki ijodi haqida umumiy ma’lumot
2. Turk xalq og‘zaki ijodining qadimiy namunalari
3. Turk xalq mifologiyasi
Tayanch so‘z va iboralar: folklor, mif, janr, turk mifologiyasi, Ko‘k Tangri,
qarash, tasavvur, urf-odat.
DARSNING MAZMUNI
Turk xalq mifologiyasi dunyo mifologiyasi tarixida eng qadimiy va boyligi
bilan ajralib turadi. Bu miflar esa turkiy xalqlarning miloddan avvalgi va milodiy
davrlarda yashagan geografik hududlarning ulkanligidan dalolat beradi. Turk
mifologiyasining eng muhim jihati turk tilida ekanligi bilan diqqatga sazovordir.
SHu sababli ham turkiy madaniyatning bir qismi sanalgan og‘zaki adabiyotdagi
dostonlar, afsonalar, masallar, maqollar, iboralar, maqtovlar, topishmoqlar singari
janrlardan turk miflariga oid ishonarli va qimmatli ma’lumotlarni topishimiz
mumkin. Turkiyada miflarni yig‘ish va o‘rganish borasida qilingan jiddiy
tadqiqotlardan biri Bahovuddin O‘gelning “Turk mifologiyasi” (1971, 1994) nomli
ikki jildlik asari hisoblanadi. SHu bilan birga turk mifologiyasi haqida Abdulqodir
Inon, Murod Uroz, Bilge Saido‘g‘li, Yishar CHoruhli, Fuzuliy Bayat, Jalol Beydilli
va O‘zkul CHo‘bono‘g‘li singari olimlar ilmiy izlanishlar olib borganlar.
Mashhur turkolog olim V.Radlovning XIX asrda Oltoy tog‘larida yashagan
va Ko‘k Tangriga sig‘ingan Oltoy turklariga bag‘ishlangan tadqiqotida SHomonga
aytilgan duolar o‘rin olgan. Turklar ham qadimda matriarxat oilalarda yashagan,
o‘sha davrlarda tabiat kuchlari va xudolarni ayol shaklida tasavvur qilishgan. Bunga
misol tariqasida Umay Tangrini olsak bo‘ladi. Manbalarga ko‘ra, Ko‘k Tangri va
Umay Tangriga atab ko‘plab duolar aytilgan va ulardan namunalar keltirilgan. Bu
duolarda o‘sha davr turklariga oid miflar aks ettirilgan. Quyida shu miflarning biriga
to‘xtalamiz.
Oltoy Qam duosiga ko‘ra “alvasti” yoki “olov xotin” (turkchada otash “od”
va “al” so‘zlari bilan ifoda etilgan) kechalari olov yo‘rg‘aga minib kezishiga
ishonilgani “sen qorong‘u kechalarda yosh qizlar kabi sochlaringni to‘lqinlantirib
o‘ynaysan, qip-qizil ipak ro‘molingni hilpiratib olov saman ustida kezasan” shaklida
ifoda etiladi. Bugungi kunda Onado‘lidan tashqari butun turkiy dunyoda qaysi dinga
e’tiqod qilishidan qat’iy nazar, turkiy qabilalardan saqlanib qolgan “olov xotun”
yoki “alvasti” nomidagi mifga ishonch mavjudligi kuzatiladi. YUqorida keltirilgan
misoldagi “qip-qizil ipak ro‘molingni hilpiratib” birikmasi turkiy dunyoning ba’zi
joylarida uchraydigan “olov xotun” afsonasidagi olov xotinning olov yoki qizil
rangli ko‘ylak kiygani, uning tushkun kayfiyatiga ishora qilingan. Haqiqatan, ularda
bu muqaddas ruhni mamnun etish uchun qurbonlik tanlanadi va uni muqaddas qayin
daraxtiga bog‘lab unga qizil va oq rangli bo‘zlarni to‘qqiz qavat qilib o‘rash ramziy
ma’no bildirgan, “to‘qqiz qavat qizil-oq matolar seni bezamoqda” degan maqtovlar
esa olov ruhini yuksakka ko‘tarishdan dalolat beradi.
Fikrimizni Onado‘li va o‘g‘uz turklari orasidagi “olov xotin”, “olov ruhi” yoki
“alvasti” nomli miflar bilan davom ettiramiz. Xususan, yangi farzand ko‘rgan, hali
chillasi ham chiqmagan onalarga balo-qazo sanalmish olov ruhi o‘zini va
farzandlarini to‘ydirish maqsadida ona-bolani o‘ldirib jigarlarini sug‘urib olishiga
ishonilgan. Bundan tashqari alvastilar otlarga ham balo keltirishi mumkinligi
bashorat qilingan. Alvastilar og‘ildagi otning yoli va dumini o‘rishi, otlarni
ertalabgacha yugurtirib charchatishiga ham ishonilgan. Insonlar orasida “Alvasti”
deb nomlangan turk mifologiyasiga oid tasavvurlarning borligi, ming yillardan beri
bunga ishonib kelinganligi uchun turk madaniyatida ulardan saqlanish uchun turli
odatlarning vujudga kelganini ham ta’kidlash joiz. Bunday odatlarga misol
tariqasida yangi farzand ko‘rgan kelinlarning qizil ko‘ylak kiyishini keltirishimiz
mumkin. SHu sababli ham Saljuqiy va Usmoniy davlatining sultonlari qizlarini
turmushga berganida, albatta qizil ipak mato va shu rangdagi kiyimlarni tuhfa etishi
odat tusiga kirgan. Oddiy xalq esa yaqin-yaqingacha qiz uzatganida uning sandig‘iga
qizil rangli gazlamalar solishga harakat qilishgan. Xalq orasidagi bu kabi urf-odatlar
yozma adabiyotda ham o‘z aksini topgan. Zamonaviy turk adabiyotining yirik
nosirlari H.R.Gurpinarning “Alvasti” romani
1
, SH.Bulutning “Alvasti”
2
hikoyalari
shular jumlasidandir. Muxtasar qilib aytganda, turklar turli ijtimoiy-siyosiy
voqealarni boshidan kechirishiga qaramasdan bunday miflarni odat sifatida saqlab
keldi. SHuningdek, zamonaviy G‘arb madaniyati va san’atidagi rassomlik,
haykaltaroshlik, musiqa va adabiyot singari san’at turlarining asosi ham miflar
hisoblangan.
1
Гурпинар Ҳ.Р.. Жинлар орасида қолган қиз (роман П.Кенжаева тарж). –Т.: Янги аср авлоди. 2002. 141 б.
2
Булут Ш. Алвасти. // Кенжаева П. Бинафша (турк ҳикоялари таржимаси). -Т.: Мумтоз сўз, 2015. 56-60 бетлар.
