Фан буйича билим,куникма ва малакага куйиладиган талаблар

14.8-rasm


14.4. To’g’ri zarba uchun N.E. Jukovskiy formulasi.
Gidrаvlik zаrbа vаqtidа bo’lаdigаn o’zgаrishlаrni vа zаrbа kuchini hisоbgа оlish uchun zаrbа bоsimi p₃ning qiymаtini аniqlаsh kerаk. Buning uchun zаrbа bоsimi оstidа suyuqlikning siqilgаn hоli uchun hаrаkаt miqdоrining o’zgаrishi hаqidаgi teоremаni qo’llаymiz. Shu mаqsаddа quvurdаgi suyuqlikning elementаr mаsоfаgа dt vаqtdа siljishini ko’rаmiz (14.9-rаsm).

14.9-rasm. Gidravlik zarba uchun N.E. Jukovskiy formulasini chiqarishga doir chizma

Buning uchun birоr vаqtdа quvurdаgi suyuqlikning jo’mrаk оldidаgi l bo’lаgi zаrbа tа’siridа siqilgаn bo’lsin. U hоldа suyuqlikkа idish tоmоnidаn P₁  p₀S bоsim kuchini, krаn tоmоnidаn esа P₂  (p₀p₃)S kuchi dt vаqt tа’sir qilаdi. Suyuqlikning zаrbа etib kelmаgаn qismining hаrаkаt miqdоri sϑ₀dx zаrba tа’siri оstidаgi qismining hаrаkаt mnqdоri sQdx bo’lаdi. Shundаy qilib, ko’rilаyotgаn hоldа hаrаkаt miqdоrining o’zgаrishi hаqidаgi teоremа qo’llаngаndа muvоzаnаt tenglаmаsi quyidаgichа yozilаdi:

Bu tenglikdаn

Yoki

Bu erdа zаrbа to’lqinining tаrqаlish tezligi

dаn ibоrаt vа охirgi tenglаmа quyidаgichа yozilаdi:

Bu fоrmulа N. E. Jukоvskiy fоrmulаsidir. Bundan ko’rinadiki, gidravlik zarba bosimi suyuqlikning zichligi, tezligi va shu suyuqlikda to’lqin tarqalishi tezligiga proportsional bo’lib, ularning ko’paytmasiga teng.


14.5. Teskari gidravlik zarba haqida tushuncha.
Agar jo’mrak to’liq yopilmasa va suyuqlikning tezligi butunlay so’nmasa, hamda u ₀ dan  ga kamaysa, bunda chala gidravlik zarba hosil bo’ladi. Bunday zarba uchun N.E.Jukovskiy formulasi quyidagicha yoziladi.
∆p₃ =  (₀ — ) a
Bu formula jo’mrakning bir onda (juda tez) yopilmagan holi uchun to’g’ri bo’ladi. Agar jo’mrakning yopilish vaqtini t_ desak va gidravlik zarbaning jo’mrakdan idishga borib, undan qaytib kelish vaqtini t₀ desak, u holda
t_ < t₀
bo’lganda kranning yopilishi oniy bo’lgan deb qarash mumkin. Bunda t₀ gidravlik zarbaning fazasi deyiladi, zarbaning o’zini esa to’g’ri gidravlik zarba deyiladi. t_ > t₀ bo’lganda esa teskari gidravlik zarba deyiladi va zarba to’lqini kran butunlay yopilib ulgurmasidan oldin idishdan qaytib jo’mrakka yetib keladi. Tabiiyki, bu holda bosimning ortishi ∆r₃ to’g’ri zarba holidagi ∆r₃ ga qaraganda kichik bo’ladi.
Agar oqim tezligi jo’mrak yopilishiga qarab kamayib borsa, bosim esa vaqt bo’yicha chiziqli ortadi deb hisoblasak (14.10- rasm), u holda

munosabat o’rinli bo’ladi. Bundan:
(14.23)
Shunday qilib, teskari gidravlik zarba bosimi ∆p₃’ to’g’ri zarba bosimi ∆p₃ dan farqli ravishda quvurning uzunligiga bog’liq, a tezlikka bog’liq emas.
Hozirgi vaqtda gidrosistemalarda tez ishlaydigan boshqarish uskunalari (elektromagnit jo’mraklar va h.) qo’llanishi sababli, ularning ishga tushish vaqti juda qisqa (taxminan 0,008 – 0,002 s) bo’lib, ∆p₃ juda katta qiymatlar (bir necha va hatto o’nlarcha )ga erishadi. Bosimning bunday ortishi gidrosistemalar ayrim bo’laklarining ishdan chiqishiga sabab bo’ladi. Bundan tashqari, gidravlik zarbada bosim impul slari butun gidrosistema bo’yicha tarqalib, uning ayrim boshqaruv qurilmalari (bosim rel esi, gidroqulflar va h.k) ning to’satdan ishlay boshlashiga sabab bo’ladi. Bunday hollarda gidravlik zarbaga qarshi kurash usullaridan foydalanish kerak bo’ladi.