Fan : Kimyo. Sana

3.Rivojlantiruvchi maqsad:
Ilimni amaliyotga tatbiq etish. O’quvchilarning bilim va tafakkurini, kitobxonlik malakasini oshirish, mustaqil fikrlash ko’nikmalarini shakllantirish va rivojlantirish, kimyo fani va shu sohadagi kasblarga qiziqishlarini shakllantirish.


Darsning jihozlari : Plakatlar , kimyoviy moddalardan na’munalar , kimyoviy jihozlar


Darsda qo’llaniladigan metod : Aralash , Interfaol metodlar.


Foydalanilgan adabiyotlar : Kimyo 9.Toshkent-2010. R.Asqarov,N.X.To’xtaboyev,K.G’.G’opirov.


Darsning borishi : Tashkiliy qism: 1.Salomlashish. 2. Davomadini aniqlash. 3. Darsga tayyorgarlik ko’rish.


Uyga vaziufani tekshirish: Konspektni tekshirish , savol-javob tariqasida uyga vazifani so’rash.


Yangi mavzuni bayoni: Hozirgi vaqtgacha biz vodorod va ugleroddan tashkil topgan organik moddalarni o'rgandik. Bu elementlardan tashqari kislorodni ham o'z ichiga oluvchi ko'plab moddalar ham ma'lum bo'lib, ularga spirtlar, fenollar, aldegidlar, ketonlar, organik kislotalar, oddiy va murakkab efirlar, uglevodlarni misol qilib keltirish mumkin.
~ Spirtlar-tarkibidagi bir yoki bir nechta vodorodni -OH gidroksid funksional guruhiga almashtirgan uglevodorod hosilalaridir. ~ Spirtlarda vodorod bog'i mavjud. ~ Spirtlarning umumiy formulasi - ROH bo'lib, bu yerda R-uglevodorod radikalini bildiradi, radical to'yingan va to'yinmaganligiga qarab, spirtlar ham to'yingan va to'yinmagan spirtlarga bo'linadi. ~ Tarkibida tutgan gidroksiguruhi soniga qarab, spirtlar bir atomli (bitta -OH guruh tutgan), ikki va ko'p atomli (bir nechta - OH guruh tutgan) spirtlarga bo'linadi.
~ Birlamchi uglerod atomi gidroksiguruh tutsa - birlamchi spirt (R-CH;OH), ikkilamchi uglerod atomi tutsa - ikkilamchi spirt (R,CH-OH), uchlamchi uglerod atomi tutsa - uchlamchi spirt (R,C-OH) deb ataladi
(R,, R,, R,-uglevodorod radikallari). Bir atomli to'yingan spirtlar umumiy formulasi C„H,„„OH bo'lgan bir-bindan CH,- metilen guruhiga farq qiluvchi gomologik qatorni tashkil miladi. Nomlanishi. Spirtlarni nomlashda trivial nomlanish bilan birgalikda (metil, etil, propil spirtlari, glitserin) xalqaro nomenklaturadan ham keng foydalaniladi. Bunda mos uglevodorod nomiga -ol qo'shimchasi qo'shiladi va -OH guruh joylashgan uglerod atomi raqami ko'rsatiladi, raqamlash gidroksiguruh yaqin turgan tomondan boshlanadi. CH,OH - metanol CH,CH,CH,CH,OH - butanol-1 (butan-1-ol) CH,CH,OH – etanol CH,CH(CH,)C(OH)(CH,)CH,- 2,3-dimetilbutano1 Izomeriyasi. Spirtlarda zanjir va gidroksiguruh turgan holat izomeriyasi mavjud. Shuning uchun spirtlar mos uglevodorodlardan ko'proq izomerga ega bo'ladi. Holat izomeriyasini propanoldan boshlab kuzatish mumkin (propanol-1 va propanol-2):
CH3 - CH2 - CH2 – OH propanol-1 CH3 - CH - CH3 propanol-2
OH
Bir atomli spirtlarning oddiy efirlar qatorida ham izomerlarini kuzatish mumkin (etanol va dimetil efiri): CH,- CH,- OH etanol ,CH,- 0 - CH, dimetil efir Fizik xossalari. Tarkibida 15 tagacha uglerod atomi tutgan spirtlar suyuq (vodorod bog'i hisobiga), undan ortiq uglerod atomi tutganlari qattiq holda bo'ladi. Ularning barchasi suvdan yengil. Metanol, etanol va propanollar suv bilan cheksiz aralasha oladi. Molekular massa ortishi bilan spirtlarning suvda eruvchanligi
kamayib boradi. Yuqori spirtlar suvda deyarli erimaydi. Mos uglevodorodlardan spirtlarning suyuqlanish va qaynash haroratlari, eruvchanligi yuqoriligi vodorod bog' mavjudligi bilan izohlanadi. Kimyoviy xossalari. Spirtlarning kimyoviy xossalari gidroksiguruh va radikalga bog'liq. Barcha organik moddalar kabi spirtlar ham yonadi: C,H,OH + 30, ~ 2CO, + 3H,O + 1374 kJ
Gidroksiguruh bilan bog'liq kimyoviy reaksiyalarni quyidagicha bo'lish mumkin:
1. 0-H bog'ining uzilishi bilan boradigan reaksiyalar: ~ Faol metallar bilan reaksiyaga kirishib, etilatlarni hosil miladi:2C,H,OH + 2Na ~ 2C,H,ONa + H, natriy etilat dietil efir C,H,OH + C,H,OH ~ C,H,OC,H, + H,O
(t(140'C, H,SO ) ~ Murakkab efirlar hosil qilish (spirtlar organik va noorganik kislotalar bilan reaksiyaga kirishib murakkab efirlarni hosil miladi): ~ Oddiy efirlar hosil qilish (spirtlar o'zaro bir-biri bilan reaksiyaga kirishib
oddiy efirlarni hosil miladi):