Falsafiy qonunlar va kategoriyalar



Download 306,38 Kb.
Pdf ko'rish
bet13/22
Sana11.01.2022
Hajmi306,38 Kb.
#352115
1   ...   9   10   11   12   13   14   15   16   ...   22
Bog'liq
falsafiy qonunlar va kategoriyalar

Kategoriya  o‘zi  nima. 

Bu  so‘z  qadimgi  yunon  tilidan  olingan  bo‘lib:  «izohlash», 

«tushuntirish»,  «ko‘rsatish»,  degan  ma'nolarni  anglatadi.  Uning  mazmunidagi  bunday  xilma-

xillik qadimgi davrlardanoq ilmiy tadqiqot yo‘nalishiga aylangan. 

Falsafa tarixida ularni birinchi bo‘lib, Arastu ta'riflab bergan. U o‘zining «Kategoriyalar» 

degan 


asarida 

ularni 


ob'ektiv 

voqyelikning 

umumlashgan 

in'kosi 


sifatida 

qarab, 


turkumlashtirishga harakat qilgan. Xususan, uningcha quyidagi kategoriyalar mavjud: «mohiyat» 

(substansiya), «miqdor», «sifat», «munosabat», «o‘rin», «vaqt», «holat», «mavqye», «harakat», 

«azob-uqubat».  Bu  turkumlashtirish,  o‘z  vaqtida  ilmiy  bilishda  juda  katta  ahamiyatga  ega 

bo‘lgan.  Keyinchalik  Arastu  «Metafizika»  asarida  «mohiyat»,  «holat»  va  «munosabat» 

kategoriyalarini ham izohlagan. 

Umuman,  kategoriyalarni  falsafa  tarixida  ilmiy  mavzu  sifatida  o‘rganishni  aynan  Arastu 

boshlab berganligi e'tirof qilinadi. Ma'lumki, ungacha Yunonistonda ko‘proq politika va ritorika 



 

11 


 

(notiqlik san'ati) fanlari sistemalashgan, ya'ni fan sifatida tizimga tushirilgan edi. Chunki o‘sha 

davrda  qo‘shinni,  mamlakatni  va  odamlarni  boshqarish  uchun  siyosat  va  nutq  madaniyati 

sirlarini  bilish  katta  ahamiyatga  ega  bo‘lgan.  Ammo  o‘sha  davrlarda  falsafaning  qonunlari, 

kategoriyalari  va  asosiy  tayanch  tushunchalari  muayyan  tizimga  tushirilmagan,  izchil  bayon 

qilingan bilimlar sistemasi sifatida shakllantirilmagan edi. Hatto Yunonistonning mashhur olimi 

va mutafakkiri Suqrotni ham ana shunday, hali go‘yoki shakllanmagan fan bilan shug‘ullangani 

va yoshlarni bu ilm yo‘liga boshlab, ularning noto‘g‘ri tarbiyasiga sabab bo‘lganlikda ayblagan 

ham  edilar.  Bu  hol  Suqrotning  buyuk  shogirdi  Arastuning  mazkur  fanni  aniq  sistema  tarzida 

ifodalashga kirishishi uchun turtki bo‘lgan. Olim falsafaning qonun va kategoriyalarini birinchi 

marta sistemalashtirgan, ta'riflagan va falsafani fan darajasiga ko‘targan. O‘sha davrdan boshlab 

falsafa  o‘z  qonunlari,  tamoyillari,  kategorial  tushunchalariga  ega  bo‘lgan  fanga  aylangan. 

Sharqda bu masalaga Forobiy, Beruniy va ibn Sinolar ham katta ahamiyat berganlar. 

XVII-XIX  asrlarga  kelib,  falsafiy  kategoriyalar  tahlilida  yangi  davr  vujudga  keldi. 

Xususan,  I.  Kant  qarashlarida  kategoriyalar  «sifat»  (reallik,  inkor,  chegaralash),  «miqdor» 

(birlik,  ko‘plik,  yaxlitlik),  «munosabat»  (substansiya  va  xususiyat,  sabab  va  harakat,  o‘zaro 

ta'sir), «modallik» (imkoniyat va imkoniyatsizlik, voqyelik va novoqyelik, zaruriyat va tasodif) 

tarzida izohlangan. Kantdan farqli o‘laroq, Hyegel esa mantiqiy kategoriyalarni: «borliq» (sifat, 

miqdor, me'yor), «mohiyat» (asos, hodisa, mavjudlik), «tushuncha» (ob'ektiv, sub'ektiv, absolyut 

g‘oya) tarzida izohlagan. 

Falsafa fanining kategoriyalari haqidagi turli qarashlarni umumlashtirib aytganda, ularning 

mantiqiy  tushunchalar  sifatidagi  quyidagi  tavsiflari  bor:  1)  ob'ektiv  voqyelikning  in'ikosi;  2) 

narsa  va  hodisalarning  o‘zaro  bog‘lanish  va  aloqadorligini  mantiqiy  umumlashtiruvchi  bilish 

usuli;  3)  narsa  va  hodisalarning  rivojlanishi  bilan  o‘zgarib  turuvchi  mantiqiy  tushuncha;  4) 

borliqning  mavjudligidan  kelib  chiqadigan  tarixiy  —  mantiqiy  bilish  darajalaridan  biri. 

Ko‘pchilik  mutaxassislar  kategoriyalar  olam,  undagi  narsa  va  voqyealar,  ularning  asosiy  va 

takrorlanib  turuvchi  aloqadorligini  ifodalaydigan  keng  mazmundagi  tushunchalardir,  degan 

fikrga  qo‘shiladilar.  Bu  ma'noda  borliq,  voqyelik,  harakat,  makon,  zamon,  miqdor,  sifat  va 

boshqalar falsafaning ana shunday kategoriyalaridir. 

Falsafada  o‘z  xususiyatlariga  ko‘ra, 




Download 306,38 Kb.

Do'stlaringiz bilan baham:
1   ...   9   10   11   12   13   14   15   16   ...   22




Ma'lumotlar bazasi mualliflik huquqi bilan himoyalangan ©hozir.org 2024
ma'muriyatiga murojaat qiling

kiriting | ro'yxatdan o'tish
    Bosh sahifa
юртда тантана
Боғда битган
Бугун юртда
Эшитганлар жилманглар
Эшитмадим деманглар
битган бодомлар
Yangiariq tumani
qitish marakazi
Raqamli texnologiyalar
ilishida muhokamadan
tasdiqqa tavsiya
tavsiya etilgan
iqtisodiyot kafedrasi
steiermarkischen landesregierung
asarlaringizni yuboring
o'zingizning asarlaringizni
Iltimos faqat
faqat o'zingizning
steierm rkischen
landesregierung fachabteilung
rkischen landesregierung
hamshira loyihasi
loyihasi mavsum
faolyatining oqibatlari
asosiy adabiyotlar
fakulteti ahborot
ahborot havfsizligi
havfsizligi kafedrasi
fanidan bo’yicha
fakulteti iqtisodiyot
boshqaruv fakulteti
chiqarishda boshqaruv
ishlab chiqarishda
iqtisodiyot fakultet
multiservis tarmoqlari
fanidan asosiy
Uzbek fanidan
mavzulari potok
asosidagi multiservis
'aliyyil a'ziym
billahil 'aliyyil
illaa billahil
quvvata illaa
falah' deganida
Kompyuter savodxonligi
bo’yicha mustaqil
'alal falah'
Hayya 'alal
'alas soloh
Hayya 'alas
mavsum boyicha


yuklab olish