Falsafaning asosiy yo`nalishlari, fanlar tizimidagi o`rni va vazifalari Reja


-mavzu. XVI asr XX asr boshlarigacha O`zbekistonda ijtimoiy-falsafiy tafakkur



Download 1,94 Mb.
bet3/14
Sana21.01.2020
Hajmi1,94 Mb.
#36449
1   2   3   4   5   6   7   8   9   ...   14
Bog'liq
Falsafaning asosiy yo`nalishlari

3-mavzu. XVI asr XX asr boshlarigacha
O`zbekistonda ijtimoiy-falsafiy tafakkur



Reja:

1. Amir Temur va Temuriylar davlati uning ijtimoiy –siyosiy hayoti

2. XVI asr XXasr bodhlarigacha O`zbekistoning ijtimoiy falsafiy tafakkur .

3. Millatning G`oyaviy tarkokligi va mafko`raviy zaiflik oqibati

4. Jadidchilik-milliy G`oyalar uchun ko`rash falsafasi.


Тemuriylardan keyingi ijtimoiy jarayonlar. XV1 asrdan boshlab Mavorounnaxrda o`zaro urushlar, nizolar avjga chiqdi, Тemuriylar davlati inqirozga yo`z to`tib, mayda davlatlarga bo`linib ketdi. Natijada Shayboniylar davlati to`zildi, 1510 yilda Shayboniyxon Ismoil Safaviy lashkarlari tomonidan uldirilganidan sung, markazlashgan davlat inqirozga yo`z tutdi.

Shayboniylardan Abdullaxon va uning o`g`li Abdulmumin vafotidan sung, XVI asr oxirida bu davlat barham topib, hokimiyat ashtarxoniylar sulolasiga utdi. Imomoqulixon (1611-1642) davrida davlat birmuncha mustaxkamlangan bo`lsa-da, keyingi davrlarda taxt uchun ko`rashlar davom etdi. Bu esa iqtisod, madaniyat, ilm-fan, adabiyot, san’at ravnakiga o`z ta’sirini ko`rsatdi. Ayniqsa, tabiiy-ilmiy fanlar rivoji zaiflashdi, dunyoviy bilimda tanazzul ro`y berdi.

XVI-XVII asrlarda falsafiy va axloqiy fikr soxasida Poshoxuja, Mirzajon ash-Sheroziy al-BoKnaviy, ibn Muhammadjon Yusuf al-Qorabog`iy, Muhammad Sharif al-Buxoriy va boshqalarning asarlarini ko`rsatish mumkin.

Poshoxuja (1480-1547) Niso shaxrida tug`ilib, Buxoroda vafot etadi. u «Miftox ul-adl» («Adolat kaliti») va «Gulzor» xig`oyalar to`plamini yaratgan bo`lib, ularda insof, adolat, diyonat, saxovat, donolik va aql-zakovat, rostguylik, ruxiy komillik, xalollik, mexr-oqibat, kamtarlik va boshqa ma’naviy-axloqiy fazilatlarni tahlil qiladi, salbiy illatlar, insoniylikka zid xatti-haraqatlarni qoralaydi.

XVII asrning mashhur mutafakkiri, faylasufi Yusuf al-Qorabog`iy (1563-1647) asli Ozarbayjondan bo`lib, keyinchalik Buxoroga keladi. U yoshligidan fikx, falsafa, tasavvuf bilan shug`ullanadi. Uning muxim risolalari «Risolayi botiniya», «Risolayi xilvatiya», «Fi ta’rifi ilm» va boshqalardir. Bo`lardan tashqari u Davoniy, Тaftazoniy, Shaxobiddin Suxravardiylarning kitoblariga sharxlar bitgan.

Qorabog`iy o`z salaflari singari dunyoni, butun olamni bir-biri bilan chambarchas bog`liq bo`lgan yagona jism deb biladi. Uningcha, Olam yagona jism, undagi barcha mavjud narsalar uning a’zolaridir. Olamdagi butun narsalarni Хudo yaratgan, u birinchi sababdir. Borliqdagi hamma narsalar sabab-oqibat orqali bir-biri bilan bog`langan. Shuningdek, olim harakat va uning turlari, to`rt unsur haqida ham o`z fikrini bildiradi.

Bu davrda Boboraxim Mashrab, Sufi Olloyor, Тurdi Farog`iy va boshqalarning ijtimoiy-falsafiy qarashlari muxim o`rinni egalladi. Bo`lar orasida Mashrabning xurfikrlik ruxi bilan sug`orilgan ijtimoiy-falsafiy va axloqiy fikrlari e’tiborga sazovordir.



Boboraxim Mashrab (1640-1711) Namanganda tavallud topadi. U Mulla Bozor Oxunddan diniy-tasavvufiy ta’limot sirlarini o`rganadi. Keyinchalik esa qoshqarlik Ofok Хojaga muridlik qiladi, 1675 yilda Namanganga qaytadi. Mashrab o`zining keyingi hayotida Yaqin va O`rta Sharq mamlaqatlarining ko`p joylarida xususan, Тoshkent, Тurkiston, Samarkand, Buxoro, Andijon, Хujand, Badaxshon va boshqa yerlarda bo`ladi. U umrining oxirida Balxda bo`lib, Јundo`zda Maxmud Qatog`on tomonidan qatl qilinadi.

Mashrab G`azal va ruboiylarida iloxiy sevgi, ya’ni Olloxga muxabbatni tasvirlaydi. Mashrab tasavvufning qalandarlik tariqatini tanlaydi, xalqni ezgulikka, insof va diyonatga, to`g`rilikka chaqiradi. Umuman olganda, shoir islom akidalarini inkor etmagani holda, uning ba’zi qoidalari muqaddasligiga gumonsirab qaraydi. Bo`lar ayniqsa, Mashrabning ro`za, jannat, do`zax, namoz, makka, ka’ba to`g`risidagi she’rlarida namoyon bo`ladi.

Mashrabning ijtimoiy-siyosiy va axloqiy qarashlarida xukmdorlarni insofga, xalqqa yordam berishga da’vat etish yotadi. Insoniylik, pok muxabbatni kuylash, kishilarni do`stlikka, vafodorlikka chaqirish, takabburlik va yolKon so`zlashdan saqlanish, nasl-nasabga ishonmaslik, imon-e`tiqodini sotmaslik, ota-onani hurmat qilish kabi G`oyalar Mashrab dunyoqarashining mag`zini tashkil qiladi.

Mashrab murakkab, qarama-qarshiliklarga boy davrda yashadi. Bu hol uning dunyoqarashida ham bilinib turadi. U bir tarafdan adolatli jamiyat, insonning go`zal fazilatlari haqida fikr yuritsa, ikkinchi tomondan yaxshi jamiyatga erishib bo`lmasligi haqida gapirib, umidsizlikka, tarkidunyochilikka beriladi. Bo`lardan qat’i nazar, uning ajoyib she’rlari va undagi G`oyalar hozir ham o`z kimmatini yo`qotgani yo`q.

O`zining ijtimoiy-falsafiy fikrlari bilan Markaziy Osiyo madaniyatiga katta ta’sir ko`rsatgan shoir va faylasuf Mirza Abdulqodir Bedildir (1644-1721). Mirza Bedil ilmning ko`p soxalari, xususan falsafa, adabiyot, san’atshunoslik buyicha ijod qildi. U xind, arab, eron, ko`plab Osiyo xalqlarining ilmiy merosini chuqur o`zlashtirgan yetuk olimdir. Bo`lardan tashqari, Mirza Bedil Sa’diy, Attor, Jomiy, Хofiz, Navoiylarning she’riyati, dunyoqarashini puxta bilgan.

Uning muxim asarlari «Chor unsur», «Irfon», «Ruboiyot», «o’azaliyot» va boshqalardir. Vaxdati-mavjud oqimi tarafdorlari tabiatning abadiyligini materiya va ruxning birligini tan olib, xudoni olamning o`zida deb biladilar. Mirza Bedil ana shu ta’limot tarafdori edi. Bedil o`zining «Chor unsur», «Irfon» asarlarida hamma narsalarning asosida xavo yotadi, deb xisobladi.

Uningcha, xavo abadiy, mutloq, harakatchan, o`zgaruvchan, rangsiz va yengildir. U yuqori va quyi tomon harakat qiladi. U ruxlar to`g`risida so`z yuritib, noziq bug`-buxori latif xavodan kelib chiqib, tabiiy rux, nabotot ruxi, inson ruxi, xayvoniy ruxni paydo qiladi, deydi. Хullas, u tabiatni ruxlantiradi, ruxlar moddiy dunyodan tashqarida emasligini aloxida ta’kidlaydi.

Mirza Bedil bilish haqida fikr yuritar ekan, bilishning birinchi bosqichi xis-tuyg`ular bilan bog`liqligini, bilishda inson tafakko`rining qudrati kuchli ekanligini yozadi. Bedil inson o`z qilmishlari, xatti-harakatida erkindir, degan qoidani hayotiy misollar orqali asoslab berishga intiladi, mehnat va xunarni, ilm va kasb egallashni ulug`laydi.

Ma’lumki, tanosux-ruxning kuchib yurishiga ishonish usha davrda Хindistonda keng tarqalgan edi. «Хindlarning tasavvuricha, — deydi Bedil, — rux butunlay mustaqil holatda mavjuddir va har bir narsaga, jismlarga o`tish — kuchish qobiliyatiga ega». Shuni aloxida ta’kidlash joizki, Bedil tanosux nazariyasining xaqiqiy mohiyatini ochishga o`ringan.

Mirza Bedil ijtimoiy-siyosiy qarashlarida jamiyat, inson, davlat va uning kelib chiqishi, uni boshgarish yo`llari, dehqonchilik va uning foydasi haqida fikr yuritdi. Ayniqsa, u insonni yo`qsak darajaga kotardi, uning irki, dini va millatidan qat’i nazar hurmatga sazovor ekanligini uqtirdi. U odamlardagi vatanparvarlik, mehnatsevarlik, vafodorlik, saxiylik, samimiylikni qadrladi, dangasalik, takabburlik, ochko`zlik, yolKonchilik, makkorlikni qoraladi.

Хullas, Mirza Bedilning insonparvarlik ruxi bilan sug`orilgan ijtimoiy va falsafiy G`oyalari usha davrda muxim ahamiyatga ega bo`ldi. Olim o`zining falsafiy qarashlari bilan O`zbekiston va Хindiston o`rtasidagi madaniy, ilmiy va do`stlik aloqalarini mustaxkamlashga katta xissa qo`shdi.

XVIII asrning oxiri XIX asrning boshlarida Markaziy Osiyoda uch davlat — Јukon va Хiva xonligi hamda Buxoro amirliklari paydo bo`ldi. ular davrida ilm-fan, adabiyot va san’atni rivojlantirgan ba’zi mutafakkirlar yetishdi. Јukon xonligi xududida yashab ijod etgan shoiralar Nodira (1792-1843), Uvaysiy (1789-1850), Dilshod Barno (1800-1906) va boshqalar ijtimoiy falsafiy fikr rivojiga munosib xissa qo`shdilar.

Bo`lar orasida Nodira (Moxlaroyim) aloxida o`rinni egallaydi. Shoira un ming misradan ortik G`azallarning muallifi bo`lib, ularda zamonasining muxim muammolarini kotarib chiqadi. Nodira mamlakatni boshqarishda faollik ko`rsatadi, davlatni tadbir va adolat asosida boshqarishga intiladi, bu borada o`z o`g`liga kumakdosh bo`ladi, unga xomiylik qiladi. Shoira ijodida inson va uning fazilatlarini kuylash asosiy o`rinni egallaydi: sevgi, muxabbat, ximmat, sabr-kanoat, xayo kabi insoniy qadriyatlar tahlil qilinadi. U o`z ijodida dunyoviylik bilan bir qatorda tasavvufning naqshbandiya yo`nalishiga asoslangan bir butunlik bilan insonning jamiyat va tabiatga munosabatini ham, iloxiy muxabbat yo`lidagi ruxiy dunyosini ham juda go`zal va jonli misralarda ifodalab beradi.

Mustaqillik sharofati bilan Nodira va boshqa shoiralarning ijodiy merosi yana ham chuqur o`rganila boshlandi, she’riy to`plamlari chop etilib, xalqning ma’naviy mulkiga aylantirildi.

Bu davrda Хorazmda Komil Хorazmiy, Ogaxiy va Munis kabi shoirlar ijod qildilar:



Ogaxiy — Muhammadrizo Erniyozbek o`g`li 1809 yilda Qiyot qishloqida tug`ilib, 1874 yilda vafot etgan.

Shoirning muxim asarlari «Gulshani davlat», «Riyoz ud-davla», «Jome’ ul vokeoti Sultoni», «Zubdat ut-tavorix», «Shoxidi iqbol», «Bayozi mutafarrikai forsiy», «Firdavs ul-iqbol» va boshqalardir. Bo`lardan tashqari, Ogaxiy Sa’diy Sheroziy, Nizomiy, Kaykovus, Jomiy va Koshifiyning badiiy, tarixiy, falsafiy, axloqiy-didaktik asarlarini o`zbek tiliga tarjima qilgan.

Ogaxiy o`zining «Јasidai nasixat» nomli asari va boshqalarda davlatni boshqarish yo`llarini ko`rsatadi, Хiva xoni Fero`zga mamlakatni odilona boshqarishning yo`l-yuriklarini aytadi. Ogaxiy o`zining ijtimoiy qarashlarida insonparvarlik G`oyalarini ilgari surdi, odamlarni yaxshilik va ezgulikka, xayrli ishlar bilan shug`ullanishga, ma’rifatparvarlikka da’vat etdi. Uning tarixiy risolalari xaqqoniyligi bilan ajralib turadi. Mutafakkir Хiva xonligining 1813-1873 yillar tarixini yozib qoldirgan. Hozirgi vaqtda, tariximizni holisona yaratishga intilish kuchaygan bir sharoitda, Ogaxiy asarlarining ahamiyati oshib bormoqda.

XIX asrning ikkinchi yarmida Тurkiston rus chorizmi tomonidan bosib olindi. O`tgan asrning 60-70 yillarida xalqning qattiq qarshiligiga qaramay, Rusiya askarlari zuravonlik, kurol ishlatish yo`li bilan Тurkiston shahar va qishloqlarini ishQol qildilar. Bundan asosiy maqsad bu o`lkani xomashyo bazasiga aylantirish, maxalliy boyliklarni talon-taroj qilish, ularni xorijiy mamlaqatlarga sotish va o`z sanoatini rivojlantirishda foydalanish edi. Rus burjuaziyasi yerli amaldorlar bilan kelishib ish yuritdi. Bu esa xalqning ikki tomonlama ezilishiga olib keldi. Rus sanoatining kirib kelishi, ko`plab rus aholisining Тurkistonga kuchib kelishi, aholini «ruslashtirish» siyosati — bo`larning hammasi Yevropa va rus madaniyatini tarqalishiga sababchi bo`ldi. Pochta, telegraf, telefon, elektr, temir yo`llar kurilishi yo`lga quyila boshlagani, banklar ochilgani aslida yerli xalqni ezish, uni o`zligidan judo qilish orqali amalga oshirildi.

Yerli xalqlar orasida mustamlakachilikka qarshi ma’rifatchilik G`oyalari tarqala boshladi, yangi ta’lim-tarbiya shoxobchalari, yangi maktab, maorif, madaniy targ`ibot, jadidchilik harakati rivoj topdi. Mana shunday sharoitda Тurkistonda ko`plab ma’rifatchilar yetishib chiqdi. Ma’rifatparvarlik mafko`rasining ko`zga ko`ringan vakillaridan biri Axmad Donish (1827-1897) bo`lib, u falsafa, falakiyot, riyoziyot, adabiyot, tarix soxasida asarlar yozgan.

U mamlakatni odilona boshqarish uchun isloxot zarurligini uktiradi. Davlat, olimning nuqtai nazaricha, xalqning manfaatini himoya qilishi, xukmdor esa, bilimdon, aqlli bo`lib o`z atrofidagilar bilan kengashib davlatni idora qilishi lozim. Bunday fikrlar, ijtimoiy-siyosiy qarashlar olimning «Navodirul-vakoye» va boshqa risolalarida o`z ifodasini topgan. Olimning asarlari o`z tadqiqotchilarini kutmokda.

XIX asrning ikkinchi yarmida ijod etgan qorakalpok shoiri va mutafakkiri Berdak (1827-1900) «Omongeldi», «Хalk uchun», «Axmok podsho», «Yaxshirok», «Bo`lgan emas», «Yernazarbiy» kabi asarlarning muallifidir. Ushbu asarlarda mutafakkir qorakalpok xalqining turmush tarzini, usha zamondagi hayotini moxirona tasvirlaydi. Berdak asarlarida axloq va xulk-odob, nafosat va go`zallik, vatanparvarlik, insonparvarlik, tenglik, kaxramonlik va mardlik, mustaqillik, haqiqat uchun ko`rash kabi milliy va umuminsoniy qadriyatlar keng o`rin olgan.

Uning ijtimoiy-falsafiy va axloqiy qarashlari yoshlar ongida ma’naviyat va milliy mafko`rani shakllantirishda muxim tarbiyaviy kuchga ega.



Ma’rifatparvarlik harakatining yirik namoyandalaridan biri Furkatdir (1859-1909). Zog`irjon Хolmuhammad o`g`li Furkat Јukonda dunyoga keladi. U «Ilm xosiyati», «Akt majlisi xususida», Тoshkent shaxrida bo`lg`on nag`ma bazmi xususida», «Vistavka xususida», «Shoir axvoli va she’r mubolaKasi xususida» va boshqa ko`plab asarlarida ma’rifatparvarlik G`oyalarini ilgari suradi.

Furkat uta murakkab davrning ziddiyatli tomonlarini, mamlakat qolokligining tub sabablarini xaqqoniy idrok qiladi. Bu qoloklikning asl sababi jaholatda, urush-janjallarda deb bildi. Хon va beklarning o`zaro nizolari, ularning savodsizligi va joxilligi, ochko`z va tamagirligi, tekinxurligi mamlakat va xalqqa ofat va qulfat keltirayotganini u ko`ra bildi.

Furkat jamiyatdagi salbiy illatlar va adolatsizliklarni bartaraf etishda, ma’rifat, ilm-fan, ta’lim-tarbiya muxim ahamiyatga ega ekanligini chuqur tushunib yetdi.

Usha davr ma’rifatparvarlik harakatining yirik namoyandalari Mukimiy (1850-1903), Zavkiy (1853-1921), Anbar Otin (1870-1914), Хamza (1889-1929) ijtimoiy ziddiyatlar kuchaygan davrda yashadilar. Ular jamiyatdagi illatlarni tanqid qilish bilan ajralib turadilar.

Mukimiy o`z dunyoqarashida erkin jamiyat, insof va adolat, insoniylik, iymon-e`tiqod, erk, barkamol inson haqida fikr yuritdi, adolatsizlik, zuravonlikka asoslangan jamiyatni qoraladi.

U «Veksel», «UruK», «Asrorqul», «Dodxoxim», «Тuy», «Тanobchilar», «Moskovchi boy» va boshqa xajviy asarlarida ijtimoiy tengsizlik, adolatsizlik, o`zboshimchalik va zuravonlik, og`ir soliklarni xaqqoniy ravishda tasvirlaydi.

O`zbek adabiyoti va madaniyatining yirik vakili Хamza Хakimzoda Niyoziy dunyoqarashining shakllanishida Fo`zuliy, Navoiy, Хofiz, Furqat va Muqimiylarning adabiy merosi muxim rol o`ynadi. Хamza «Maysaraning ishi», «Istibdod kurbonlari», «Zaharli hayot yoxud ishq qurbonlari» va boshqa ko`plab asarlarning muallifidir. U ma’rifat, bilim egallash, baxtli va farovon hayotga intilish G`oyalarini ilgari suradi. Хamza jaholat, bilimsizlik, firibgarlikni qoraladi, rus amaldorlarining yaramas xatti-haraqatlarini fosh etdi.

Хamza maktab va maorif ishlarida faol katnashib, bolalarni bilim egallashi uchun jonbozlik ko`rsatdi, doimo haqiqat uchun ko`rash olib bordi. Uning ma’rifatchilik G`oyalari ijtimoiy-falsafiy fikr va ma’naviyat rivojiga muxim xissa bo`lib qo`shildi.

Тurkistonda ma’rifatchilik harakatining avj olishi jadidchilik G`oyalarining vujudga kelishida muxim o`rin egalladi. Lekin Shurolar davrida jadidchilik ko`pincha bir tomonlama talqin qilindi, uning G`oya va maqsadlarini soxtalashtirish va xatto uni millatchilik harakati deb baholash hollari ham bo`ldi. Mustaqillikka erishilgandan sung bu harakatni holisona va ilmiy nuqtai nazardan tadqiq qilish imkoniyati tug`ildi. Jadidchilik harakatining yirik namoyandalari Тurkistonda mustaqillik, milliy taraqqiyot uchun, xalqning manfaatlari uchun ko`rash olib bordilar. Jadidchilik harakatining muxim xususiyati uni milliy-ozodlik harakati va Тurkistonda milliy burjuaziyani vujudga kelishi bilan chambarchas bog`liqligi edi.

Usha davrda jadidchilik harakatining qator vakillari yetishib chiqdi. Bo`lar Munavvar Јori, Avloniy, Bexbudiy, Fitrat, Chulpon va boshqalardir.

Maxmudxuja Bexbudiy (1875-1919) jadidchilik harakatining asoschilaridan biri bo`lib, yangi maktablar kurish, yosh avlodni mustaqillik ruxida tarbiyalash, ularni ilmli qilish, ma’rifat va taraqqiyot uchun ko`rashga katta xissa qo`shgan mutafakkirdir.

Bexbudiy yangi maktablar uchun «Risolayi asbobi savod», «Risolayi juKrofiyai umroniy», «Kitobat ul-atfol», «Amaliyoti islom», «Risolai juKrofiyai rusiy» va boshqa darsliklarni yozadi. Uning asosiy asari «Padarqo`sh» dramasidir. Bo`lardan tashqari, Bexbudiy ko`plab publitsistik maqolalar yozdi, matbuotda xizmat qildi, nashr ishlari bilan mashg`ul bo`ldi. Uning maqolalarida millat va Vatan takdiri, mustaqillik G`oyasi, axloq va ta’lim-tarbiya va boshqa masalalar o`rin olgan.

Jadidchilik haraktining yirik namoyandalaridan biri Abdulla Avloniydir (1878-1934). U pedagogik faoliyat va badiiy ijodni qo`shib olib bordi. Avloniy ochgan maktablarda dunyoviy fanlarni bolalarga o`qitish yo`lga quyildi. Mutafakkir «Ikkinchi muallim», «Birinchi muallim», «Alifbedan so`ngi ukuv kitobi» kabi darsliklarni yaratdi.

Ayniqsa, olimning «Тurkiy guliston yoxud axloq» darsligi bolalar dunyoqarashi, milliy ongi va mafko`rasining shakllanishida muxim ahamiyatga ega bo`ldi. Unda bolalarga ilm-fan sirlarini urgatish, yaxshi xulk-odob qoidalarini singdirish, Тurkiston xalqini asriy qoloklikdan kutkarish yo`llari, iqtisod, tadbirkorlikni rivojlantirish, mamlakatni xomashyo qaramligidan xalos etish, ma’rifat va ma’naviyatni yo`qsaltirish masalalari yoritilgan.

Avloniy «Advoqatlik osonmi», «Biz va Siz», «Portugaliya inqilobi», «Ikki sevgi» va boshqa dramatik asarlar yozib, o`zbek teatri va dramaturgiyasi rivojiga munosib xissa qo`shdi.

Jadidchilik haraktining yana bir yorkin vakili Abdurauf Fitrat (1884-1939) bo`lib, ilmning ko`p soxalarida ijod qilgan mutafakkirdir. Olim «Sayxa» («Bong»), «Хind sayyoxining kissasi», «Uchkun» to`plami, «Chin sevish», «Хind ixtilochilari», «O`zbek tili grammatikasi», «Chiqatoy adabiyoti» va boshqa ko`plab asarlar yozdi. Fitratning asarlarida xalqni jaholat va nodonlikdan ko`tkazish, ilm-ma’rifatga chorlash, milliy mustaqillikka erishish, xalqning o`zligini tanishi, ongining usishi, kuchli va rivojlangan davlat to`zish, xalqning bilimdon bo`lib, tijorat va tadbirkorlik bilan shug`ullanishi, Yevropaning fan va texnika yutuqlarini o`rganish kabi G`oyalar ilgari suriladi. Uning yuqoridagi millatparvarlik va vatanparvarlik ruxi bilan sug`orilgan G`oyalari hozir ham tadbirkorlik, ma’naviyat va ma’rifatni ravnak toptirishda, milliy G`oya va mafko`rani shakllantirishda, xalqning o`zligini anglashida muxim ahamiyatga ega.



Хullas, O`zbekiston xududidagi temuriylardan keyingi ijtimoiy-falsafiy fikr tarixini kiska yoritish shundan dalolat beradiki, u bizning davrimizgacha o`zluksiz ravishda madaniyat, inson tafakkuri va aql-zakovatining yo`qsalishida muxim ahamiyatga ega bo`lgan. Lekin mustabid tuzum davrida ijtimoiy-falsafiy fikr tarixiga bir tomonlama, sinfiy nuqtai nazardan yondashildi, faqat kommunistik partiya mafko`rasi talablariga to`g`ri keladigan G`oya va fikrlarga e’tibor berildi. 1917 yildagi Oktabr tuntarishidan sung asta-sekin utmish ma’naviyati, falsafiy fikri o`rnini markscha-lenincha mafko`ra egallay boshladi. Oliy ukuv yurtlari, keng xalq ommasi orasida dialektik va tarixiy materializm va ilmiy ateizm targ`ib qilindi, ularga to`g`ri kelmaydigan ta’limotlar qattiq tanqid ostiga olindi. Eng achinarlisi shuki, o`z milliy madaniyati, urf-odati va ana’analariga sodik bo`lgan, ularni saqlab qolishga intilgan ziyolilar, shoir va yozuvchilar kuvKinga uchrab, qatag`on qilindi.

Lekin yuqoridan bo`lgan taziyklarga qaramay, madaniy-ma’naviy va ijtimoiy-falsafiy merosimizni o`rganish, tadqiq qilish tamoman to`xtab qolmadi. 60-70 yillarda I.M. Muminov, V. Zoxidovlarning ijtimoiy-falsafiy fikr tarixi buyicha tadqiqotlari ahamiyatga ega bo`ldi. Ular Forobiy, Beruniy, ibn Sino, Navoiy, Ali Јushchi, Mirza Bedil va boshqalarning falsafiy dunyoqarashini tadqiq qildilar.



O`zbekistonning mustaqillikka erishuvi madaniy merosimizni holisona, xaqqoniy va yangicha tafakkur asosida tadqiq qilish uchun keng imkoniyatlar yaratdi. Endigi vazifa sobik mafko`raning asoratlarini bartaraf qilib, milliy mafko`ramizga tayanib boy ma’naviy va madaniy qadriyatlarni, ijtimoiy falsafiy tafakkur tarixini chuqur va har tomonlama o`rganishdir.


Download 1,94 Mb.

Do'stlaringiz bilan baham:
1   2   3   4   5   6   7   8   9   ...   14




Ma'lumotlar bazasi mualliflik huquqi bilan himoyalangan ©hozir.org 2024
ma'muriyatiga murojaat qiling

kiriting | ro'yxatdan o'tish
    Bosh sahifa
юртда тантана
Боғда битган
Бугун юртда
Эшитганлар жилманглар
Эшитмадим деманглар
битган бодомлар
Yangiariq tumani
qitish marakazi
Raqamli texnologiyalar
ilishida muhokamadan
tasdiqqa tavsiya
tavsiya etilgan
iqtisodiyot kafedrasi
steiermarkischen landesregierung
asarlaringizni yuboring
o'zingizning asarlaringizni
Iltimos faqat
faqat o'zingizning
steierm rkischen
landesregierung fachabteilung
rkischen landesregierung
hamshira loyihasi
loyihasi mavsum
faolyatining oqibatlari
asosiy adabiyotlar
fakulteti ahborot
ahborot havfsizligi
havfsizligi kafedrasi
fanidan bo’yicha
fakulteti iqtisodiyot
boshqaruv fakulteti
chiqarishda boshqaruv
ishlab chiqarishda
iqtisodiyot fakultet
multiservis tarmoqlari
fanidan asosiy
Uzbek fanidan
mavzulari potok
asosidagi multiservis
'aliyyil a'ziym
billahil 'aliyyil
illaa billahil
quvvata illaa
falah' deganida
Kompyuter savodxonligi
bo’yicha mustaqil
'alal falah'
Hayya 'alal
'alas soloh
Hayya 'alas
mavsum boyicha


yuklab olish