Фалсафада субстанция ва материя муаммоси

Turli falsafiy ta’limotlarda dunyoning

birligi va uning kelib chiqishiga nisbatan

yondashuvlar

• MONIZM- «monizm» (yunon.
• monos – bitta,
• yagona) Dunyo
• narsalar va
• hodisalar rang-
• barangligi bir
• substansiyadan
• iborat.

• Materialistik
• Monizm-dunyo yagona
• va uzviy, u azal-
• dan moddiy,
• dunyoning birligi
• zamirida ayni
• shu moddiylik
• yotadi

• Idealistik monizm
• materiya har qanday
• borliqning boqiy mav-
• judligi, yo‘q bo‘lmas-
• ligi va birinchi asosi-
• ga ega bo‘lgan qanday-
• dir ideal narsa

• Dualizm. (lot. dualis – ikki yoqlama)
• Birinchi asos sifatida
• ikkita substansiya olingan fal
• safiy yondashuv
• (DEKART)

• MODDIY

• MA’NAVIY

• Plyuralizm «Plyuralizm»
• (lot. – ko‘plik, ko‘p xillik,
• ko‘p sonlik)
• dunyoning negizida
• ikkita emas, balki undan ko‘proq
• mohiyat borligini tan oluvchi
• ta’limot.(Leybnes monadalari)

• 6

• Substansiyaning
• o‘ziga xos xususiyatlari

• o‘z-o‘zini belgilash
• (o‘z-o‘zining sabab-
• chisi hisoblanadi,
• uni yaratib
• va yo‘q qilib
• bo‘lmaydi);

• Universallik
• (hech narsaga
• bog‘liq bo‘lmagan,
• barqaror, o‘zgar-
• mas va
• mutlaq birinchi
• negizni
• ifodalaydi);

• yagonalik (bi-
• rinchi negizning
• yagonaligini
• nazarda
• tutadi);

• kauzallik (bar-
• cha hodisalar-
• ning umumiy sa-
• babiy bog‘liq-
• ligini o‘z
• ichiga oladi);

• yaxlitlik (mo-
• hiyat va mavjud-
• likning birli-
• gini ko‘rsatadi).

• 7

• Materiyaning
• uch tarkibiy darajasi

• Mikrodunyo
• «...dan tashkil topadi»
• tamoyili amal
• qilmaydigan atomlar
• va elementar
• zarralar dunyosi

• Megadunyo
• koinot dunyosi
• (sayyoralar,
• yulduzlar
• komplekslari,
• galaktikalar,
• megagalaktikalar)

• Маkrodunyo
• barqaror shakllar
• va insonga mos
• kattaliklar dunyosi
• (unga molekulalarning
• krisstallashgan
• komplekslari,
• organizmlar,
• organizmlarning
• hamjamiyatlari
• ham kiради)

• 8

• «Materiya» tushunchasiga asosiy yondashuvlar

• Materialistik yondashuv, unga muvofiq borliqning asosi materiyadir, boshqa borliq shakllari – ruh, inson, jamiyat – materiyaning xosilasidir; materialistlarning ta’kidlashicha, materiya dastlabki va mavjud borliqdir;
• Oob’ektiv-idealistik yondashuv – materiya barcha mavjudlikdan qat’iy nazar, dastlabki ideal (mutlaq) ruhning tug‘ilishi (ob’ektivizatsiya) bo‘yicha ob’ektiv mavjuddir;
• Sub’ektiv-idealistik yondashuv – materiya mustaqil voqelik sifatida umuman mavjud emas, u faqat sub’ektiv (inson ongida) mavjud ruhning mevasi (fenomen – hayoliy voqelik «gallyusinatsiya»);
• Pozitiv yondashuv – materiya tushunchasi yolg‘ondir, chunki uni tajribaviy-ilmiy tadqiqot yordamida to‘liq o‘rganish va isbotlash mumkin emas.

• Jonsiz tabiat

• Jonsiz tabiatning darajalari

• submikroelementar (kvarklar, glyuonlar, superstrunalar – materiyaning eng kichik birliklari, atomdan ham kichik);
• mikroelementar (adronlar, kvarklardan tashkil topgan elektronlar); yadro (atom yadrosi);
• atomar (atomlar);
• molekular (molekulalar);
• yagona jismlar darajasi;
• makrotana daraja;
• planetalar darajasi; planetalar tizimi darajasi;
• gallaktikalar darajasi;
• gallaktikalar tizimi darajasi;
• metagalaktikalar darajasi;
• butun Olam darajasi.

• Materiya (moddiy borliq)

• Materiya tuzilishi elimentlari

• In’inokos materiyaning xossasi sifatida

• Aks etish – moddiy tizimlarning o‘z-o‘zida u bilan munosabatga kirishuvchi boshqa moddiy tizimlarni ishlab chiqish qobiliyati. Aks etishning moddiy isboti izlarning qolishida namoyon bo‘ladi (bir moddiy ob’ektning ikkinchi moddiy ob’ektda): inson oyoq kiyimidagi tuproq izlari, tirnalishlar, aks sado, ko‘zguda va suv havzalarining silliq yuzasida jismlarning aks etishi.

• Fizikaviy

• Kimyoviy

• Mexanik

• Biologik

• Biologik aks etishning darajalari

• Sezuvchanlik

• Ta’sirchanlik

• Psixik aks ta’sir

• Ong – aks etishning eng yuqori darajasi. Materialistik konsepsiyaga muvofiq ong – yuksak tashkil etilgan materiyani aks ettirishi.

• Dunyoning
• birligi

• Dunyoning
• rang-barangligi

• Dunyoning
• chekliligi

• Dunyoning
• boqiyligi

• Dunyoning
• cheksizligi

• Dunyoning
• o’zgaruvchanligi

•