Falsafa matbua Ahmedova umumiy tahriri ostida



Download 1 Mb.
Pdf ko'rish
bet2/4
Sana27.11.2019
Hajmi1 Mb.
#27353
1   2   3   4
Bog'liq
Xan V. S. Falsafa mavzusi tuzilishi vazi


da\r 

matnlaridayoq diniy e’tiqodning haqiqiyligiga, ijtimoiy hayot negizlarining 

adolatliligiga  shubhalami  uchratish  mumkin.  Faylasuflardan  birinchi  bo‘lib 

Suqrot(eramizdan awalgi 470—399-yillar) barqaror tasawurlarga:  “Men hech 

narsani bilmashgimni bilaman”, deya shubha bilan qaradi.  Suqrot savol-javob 

orqali odamlar bilan bahslashib, suhbatdoshi tasawurlarining yuzakiligini fosh 

qiladi  va  ularning  mutlaq haqiqat  deb  qabul  qilganlari  aslida  bor-yo‘g‘i  har 

kungi mulohaza ekanligini e’tirof etishga olib kelgan.

Yangi davrda qator yevropalik faylasuflar (F.Bekon,  R.Dekart,  I.Kant) 

shubha va tanqidni maxsus ko‘rib chiqish mavzusiga aylantirganlar.  Falsafa 

nimadandir  shunchaki  shubhalanmaydi  va  nimanidir  shunchaki  tanqid 

qilmaydi.  U  dunyoqarash boigani holda  dunyoqarashning barcha tarkibiy 

qismlari  (bilim,  burch,  ishonch va boshqalar)ni 



um um iy shubha va  tanqid 

ostiga oladi.  Shu bois falsafa hamisha  “Haqiqatan ham men bilamanmi?” , 

“ H aqiqatan  ham   m en  m ajburm anm i?” ,  “ H aqiqatan  ham  m en 

ishonamanmi?” deb savol beradi.

Falsafa dunyoqarash asoslariga shubha bilan qarab, ulami tanqid qilishga 

o'tadi.  0 ‘zining  tanqidiy vazifasini  bajara  turib,  falsafa  mavjud  voqelikni 

tanqid ostiga oladi va 

yangilikmng tug'ilishiga sharoit yaratadi.  Falsafa bor-

13


Liq va tafakkurning mavjud borlig‘ini tanqidiy tahlil qilib,  shubha urug‘ini 

qadab, fuqaroning ijodkorlik ongining shakllanishiga sharoit yaratadi.

Oldindan belgilangan o'zgarmas qonun-qoidalarga asoslangan an’anaviy 

jamiyatlarda, hamda boshqaruvning demokratik bo‘lmagan usullari (totali- 

tar, avtoritar tartib)ga asoslangan jamiyatlasda tafakkurning tanqidiy yo‘nalishi 

bunday tafakkur egasi  uchun xavflidir.  Bunday jamiyatlarda itoat qilish va 

bajarish  kabi  sifatlar  qadrlanadi.  Tanqidiy  tafakkurni 

nigilizm   ya 

tanqidbozh'Man farq qila bilish kerak. Tanqidbozlik tafakkur madaniyatining 

pastligidan, uning “tanqid uchun tanqid”da namoyon bo‘ladigan destruktiv 

xususiyatlardan dalolat beradi. Madaniy falsafiy tafakkur tanqidi predmetlami 

nigilistik  uloqtirishga  olib  kclmasdan,  balki  uning  ichki  o‘zaro  aloqasini 

tadqiq  etadi.  Shu  bois  falsafiy  tanqid  hamisha  tahlil hamda  predmctning 

mantig‘i va rivojlanish dinamikasini chuqur mulohaza qiluvchi jarayondir. 

Falsafa  bashoratlash 

Falsafa  davr rivojlanish  dinamikasini  aks  ettirib 

va  loyihalash 

va  nazariy tafakkur usulini qoMlab,  mavjud jarayon-

sifatida 

lai'ni shunchaki qayd qilib qo‘ya qolmaydi; u kelaja-

kni “oldindan belgilash”ga intiladi va shu bilan 

basho­

ratlash,  loyihalash va  evristikvazifani amalga oshiradi.

Falsafaning bashoratlash vazifasi oldindan ko‘ra bilishni amalga oshirish 

bilan bog‘liq bo‘lib, loyihalash funksiyasi kelajakda bo‘lishi mumkin bo‘lgan 

voqealar ketma-ketligini tuzish,  “bo‘lishi mumkin bo‘lgan dunyolar”ni  loyi­

halash; cvristik vazifasi uning ilmiy kashfiyotlarda ishtirok etishi, oldindan 

ko‘ra bilish  y o ii bilan  ilmiy bilimlarni  orttirish bilan  bogiiqdir.

Falsafiy  evristikaning  imkoniyatlari  fanning  empirik  bazisi  va  oldingi 

nazariyalarning  tushuntirish  imkoniyatining  chcklanganligi,  ilmiy  ijod  va 

ilmiy kashflyot jarayonlarida noilmiy tarkibiy qismlaming muhim ahamiyati, 

yangi yondashuv va nuqtayi nazarlami qidirishda ilmiy bilim o‘z chegarasidan 

chiqishi bilan bog'iiq obyektiv asoslarga  ega.  Falsafiy g‘oya va bahslaming 

fan rivoji uchun evristik qimmati misoli sifatida atomistik ta’limot, rivojlanish 

prinsiplari,  dunyoning cheksizligi va  birligi, rivojlanish jarayonida  zarurat 

va tasodifning roli to‘g!risidagi g‘oyalar va hokazolarni keltirish mumkin. 

Falsafa  m afkura 

Falsafa “bo‘lishi mumkin bo‘lgan dunyolar”ni yarat- 

sifatida 

ib,  inson hayotidagi erkinlik, jamiyatni demokratlashti-

rish  va  tolerantlik  (chidam)ning  muhim  shartlaridan 

hisoblangan “



polivarianf tafakkurning rivojlanishiga sabab boladi.

Falsafa  o‘zining  dunyoqarash  vazifasini  bajara  borib,  ya’ni  insonning 

dunyoga  nisbatan  muayyan  munosabati  va  qadriyatlaming  muayyan  tiz- 

imini shakllantirib hamda jamiyatshunoslikka bevosita daxldorligi bilan ham 



mafkura sifatida maydonga  chiciadi.  Odamlar mavhum — egasiz  shaklda, 

muayyan-tarixiy sharoitdan tashqarida mavjud bo‘la olmaydi;  ular m a’lum



lamiyat,  davlat,  sinf, elat, jinsning vakili hisoblanadi, m a’lum tarixiy davr va 

vujudga kelgan tarixiy vaziyat mahsuloti hisoblanadi.  Shunday qilib,  dunyo- 

ga nisbatan falsafiy munosabat, albatta,  mafkuraviy munosabatlar biian bev 

osita  ifodalanadi.  Bularda  esa  m a’lum  ijtimoiy guruh  va  institutlar vakili 

sifatida insonlaming manfaatlari qayd etiladi.

Mafkura -g'oyalar,  qarashlar,  nazariyalar va ideallar ti/im i va majmuid- 

ir.  Bular tmmlashtirilgan shaklda та ’lum ijtim oiy manfaatlar nuqtayi nazari 

orqali insonning atrof-borliqqa  (eng awalo,  ijtim oiy hayot jarayonlariga) 

m unosabatiniaks ettiradi vayo‘naltirilgan holda shakllantiradi.  Har qanday 

mafkura me’yoriy qadriyatlarni e’lon qiladi va asoslaydi.  Umuman muayyan 

ijtimoiy  guruh,  jamiyatning  bir  qismi  yoki  uni  to‘laligicha  intilish  va 

maqsadlarini  ifodalaydi.  Mafkura  falsafiy,  siyosiy,  diniy,  huquqiy,  axloqiy 

*etik> va estetik qarashlar shaklida mavjud bo‘ladi.

Har qanday mafkura ma’lum ijtimoiy guruh, institutlar va umumiy birlash- 

malar. tuzilmalar (davlat, partiya, jamoat harakatlari, diniy, jinsiy, yoshga oid, 

anik.  irqiy va  boshqalar)  manfaatiga  asoslanadi.  Mafkura  ma’lum  ijtimoiy 

guiuhlar manfaati bilan bog‘liqligi tufayli muayyan ijtimoiy munosabatlaming 

mustahkamlanishi yoki ulami o‘zgarishiga xizmat qilishi mumkin, bu esa falsa- 

fada ham o‘z  ifodasini topadi.  Masalan,  yangi davr Yevropa falsafasida yangi 

an f — buijuaziyaning va  yangi  ijtimoiy tuzum  — kapitalizmning  mafkuraviy 

maqsadlari ifodalangan edi.  Kapitalizmning rivojlanishi ishlab chiqarish kuch- 

iari. sanoatning rivojlanishini taqozo qilar edi, bu esa o‘z navbatida tabiiy fanlar, 

texnika va texnologiyaning rivojlanishini nazarda tutar edi. Yangi davr falsafasid- 

agi  mantiq va bihsh  nazariyasi  masalalari  haqiqiy bilimga erishish yo‘llari va 

usullarining o‘rta asrdagi olamning diniy qurilishi to‘g‘risidagi sxolastik bahslar- 

ni orqaga surib qo‘yib, markaziy o‘rinni egallaganligi tasodif emas.

Falsafaning mafkura sifatida m a’lum  ijtimoiy guruh yo‘nalishi  va  intil- 

ishlarini ifodalashi u yoki bu mafkura qat’iy bir xil falsafiy g‘oya va tushun- 

chalardagina mavjud bo‘lishga majbur,  degan m a’noni bildirmaydi.  Masa­

lan.  yangi  sinf — buijuaziya va yangi tarixiy davr mafkurasi  bo‘lgan Yangi 

davr falsafasi sira ham yagona emas edi.  Bundan tashqari, biz unda to‘g‘ridan- 

to'g'ri  qarama-qarshi  yo‘nalishlar:  monizm  va  plyuralizm,  materializm va 

idealizm,  dialektika  va  metafizika,  empirizm  va  ratsionalizm  kabilarning 

to'qnashuvini uchratamiz.

Turli ijtimoiy qatlamlaming manfaatlari bir-biriga mos kelmasligi, ba’zan 

esa  murosaga  keltirib  bo‘lmaydigan  darajada  qarama-qarshi  bo‘lishi  ham 

mumkin.  Shu bilan birga bu  manfaatlar tarixiy riVojlanish mantig‘iga  mos 

kelishi, ayrim hollarda esa taraqqiyotga qarshilik ko‘rsatishi ham mumkin. 

Bunday hollarda, falsafiy konsepsiyalar ham muawan-tanxiy davrga boglangan 

nisbiv qadriyatga ega bo‘lishi  mumkin.

15


F alsafaning 

Ko‘rib turibmizki, falsafa turli jihatlarga va ko‘p vazifalami 

p red m eti 

bajarishga qodir.  M a’naviy faoliyatning o‘ziga xos turi sifatida 

unga dunyoqarash, bilim nazariyasiga doir, uslubiy, integrativ- 

sintetik, aksiologik, tanqidiy, bashoratlash, loyihalash, evristik va mafkuraviy 

vazifalar  xosdir.  Falsafaning turli  tomon  va  vazifalarini  aniqlash  negizida 

uning predmeti sohasini ham belgilash mumkin.

Falsafaning mavzu sohasi 

“dunyo —inson”\hm a hisoblanadi: a)  “dunyo” 

tizimi, b) 



“inson” Wzxmi va a) ular o‘rtasidagi o‘zaro munosabat  tizimi.  Bu 

tizimlaming o‘zi turli darajada tasawur etilgan.  “Dunyo” tushunchasida bir 

butun dunyo,  uning tarkibiy qismlari (megadunyo, makrodunyo, mikrodunyo; 

anorganik dunyo, organik dunyo, ijtimoiy dunyo va hokazolar), ular o'rtasidagi 

o‘zaro bog‘liqlik va o'zaro munosabat tushuniladi.  “Inson”  tushunchasida 

alohida olingan shaxs, turli darajadagi ijtimoiy jamoalar, bir butun jamiyat 

tushuniladi.

Falsafani  “dunyo”  va  “inson”  tizimidagi  hamma  narsa  va  “inson”ni 

“dunyo”ga bo‘lgan har qanday munosabati qiziqtiravermaydi.  Falsafa, eng 

awalo, 


umumiylikka,  “dunyo —inson” tizim idagi universal munosabatlarga 

yo‘nalgan.  Bularga  ontologik (borliq haqida),  gnoseologik (bilish haqida), 

aksiologik  (qadriyatlar  haqida)  va 

praksiologik  munosabatlar kiradi.  Bu 

munosabatlaming umumiyligi ularning zarur tarzdaligini bildiradi.  Insonlar 

qayerda va  qanday davrda yashamasinlar,  albatta mana shu munosabatlar 

orqali atrof-muhit bilan bogiiqdirlar:  ular shu  dunyoning mahsuli,  ular shu 

dunyoni o‘rganadilar,  uni baholaydilar va o‘zgartiradilar.

Shunday qihb, 



falsafa  — bu ijtim oiy ongning o ‘ziga xos shakli,  nazariy 

dunyoqarash turidir. Bundainsonningdunyoga bo‘lgan universalmunosabatlari 

(ontologik, gnoseologik, aksiologik va praksiologik) kategoriyalaming muayyan 

tizim i orqali umumiylashgan shaklda aks etadi va inson m adaniyatiyutuqlari 

sintezlanadi.  Shu bilan bir qatorda,  falsafa umumnazariy, dunyoni yaxlitligi 

va bir butunligicha o‘rganadigan fandir.



3-§.  Falsafiy  bilim  tarkibi

N aturfalsafadan  falsafiy 

Falsafa o‘zining dastlabki cho‘qqilariga juda 

bilim larni  b o iin is h ig a   qadimgi zamonlardanoq, ya’ni matematikani is- 

o 'tis h  

Lisno  qilganda,  boshqa fanlar endigina vujudga

kelayotgan davrdayoq erishgan edi.  Mushohada 

(fikrlash, tasawur qilish)dan foydalanib, falsafa hali fanlar javob bera olmp- 

gan savollarga javob berishga urinib, 

naturfalsafa, ya’ni tabiat falsafasi sifati­

da yuzaga chiqqan. Tabiatni o‘rganuvchi faylasuflar o‘z falsafiy muammolari 

bilan bir qatorda hozirda alohida fan bo‘lib shakllangan:  fizika,  astronomi- 

ya,  biologiya  va  boshqa fanlarning  muammolari  bilan ham  shug'ullangan

16


edilar.  Shu  bois  tabiat  falsafasi  falsafiy  g‘oyalar,  ilmiy  empirik  dalillar, 

shuningdek,  xurofot,  afsun,  alkimyo,  astrologiya  va boshqalar qorishmasi- 

dan iborat bo‘lib qolgan edi.  Tabiat falsafasi inson bilishining rivojlanishida 

muhim  bosqich  hisoblanadi.  Dunyoning  moddiy  birligi,  moddalaming 

atom tuzilishi,  Quyosh tizimi sayyoralarining kelib  chiqishi,  olam tuzilishi 

va boshqa g‘oyalar tabiat falsafasida tug'ildi va rivoj topdi.

Biroq XVII asrdan boshlab tabiat falsafasi 

tabiatshunoslik rivojini to‘xtatib 

qola boshladi.  Mexanikaning paydo bo'lishi bilan birga fan o‘zining butunlay 

boshqacha mushohadaga asoslangan birinchi mexanik dunyo manzarasi (tabiat 

tizimi)ni  yaratdi.  Shu  munosabat  bilan  nazariy  tabiatshunoslikning  otasi 

bo‘lmish Nyuton olimlami naturfalsafiy mushohadaga haddan tashqari berilib 

ketishdan  ogohlantirib,  o‘zining  mashhur  “Fizika,  metafizikadan  qo‘rq!” 

iborasini aytgan edi.

Tabiiy fanlaming mustaqil rivojlana borishi bilan tabiat falsafasi o‘z o‘mini 

nazariy jihatdan shakllangan tabiatshunoslikka bo'shatib bera boshladi. Ayni 

bir vaqtda falsafiy bilimlaming o‘zida bo‘linish yuz bera boshladi.

’ 

f  1  •  flv 



Hozirgi  zamon  falsafasi  doirasida  ko'pincha  quyidagi 

fanlar 


mustaqil sohalarni  ajratishadi: 

falsafa tarixi,  ontologiya -

borliq to‘g‘risidagi ta ’limot, 



gnoseologiya (epistemologiya)

— bilish to‘g‘risidagi ta’limot, 



aksiologiya — qadriyatlar to‘g‘risidagi ta’limot, 

falsafiy antropologiya — inson to‘g‘risidagi ta’limot,  ijtim oiy falsafa -  jamiy- 

at to‘g‘risidagi ta’limot, 



m antiq — tafakkur qonunlari va shakllari to‘g‘risidagi 

ta’limot, 



etika — axloq to‘g‘risidagi ta’limot,  estetika — go‘zallik to‘g‘risidagi 

ta’limot.

Shuningdek,  tabiatshunoslik falsafasi,  din falsafasi,  huquq falsafasi,  fan 

falsafasi, texnika falsafasi, tarix falsafasi, madaniyat falsafasi, siyosat falsafasi, 

global  muammolar  falsafasi  kabi  bugungi  kunda  mustaqil  fan  maqomini 

olish bilan bir butun  yo‘nalishlarga ajralgan.  Ulaming har birini o‘z tushunish 

apparati hamda muammoni hal qilishning o‘ziga xos usullari bor.

U yoki bu falsafiy fanning rivojlanish darajasi turlichadir.  Ulardan ba’zilari 

(masalan,  ontologiya)  falsafa  ibtidosida vujudga  kelgan  bo‘lsa,  boshqalari 

(global muammolar falsafasi yoki texnika falsafasi) XX asr mahsulidir.

Falsafiy  fanlaming  mustaqilligi  to ‘g‘risida  gapirganda,  mustaqillikning 

o‘zini  nisbiyligini  nazarda  tutish  kerak.  Falsafiy  fanlar  bir-biridan  uzilib 

qolgan emas,  ular o‘zaro yaqindan  aloqada va o‘zaro bogiiqdir.  Ulaming 

negiz mavzulari ko‘pincha bir-biri bilan yondosh keladi:  mantiq va bilish, 

bilish  va  din1

,  din  va  axloq,  axloq  va  san’at  va  hokazo.  Falsafiy  fanlar, 

ayniqsa,  muayyan tizimlar va oqimlar doirasida o‘zaro aloqador va o'zaro 

bog‘liq bo'ladi.  Masalan,  Gegel tizimida dialektika yoki mh fenomenologi- 

yasini  tushunmay  turib,  na  uning  mantig‘ini  va  na  uning  falsafa  tarixini

2

 



-  

255


17

anglab  bo'ladi.  Xuddi  shuningdek,  masalan,  neokonfutsianchilik va  dzen- 

buddaviylikda ontologiya, bilish nazariyasi va etika o‘zaro aloqadordirlar.

Falsafiy bilimlar tarkibida fanlarning ko‘p xilligi tabiiy tizimlilikka ega. 

Shuning uchun 



falsafa haqida  tizim  sifatida gapirish mumkin.  Falsafaning 

bir  butunligi  va  tizim  xususiyatiga  egaligi  dunyoning  bir  butunligi  va 

yaxlitligidan  kelib  chiqadi.  Umuman  inson  bilimining  tizim  tarzidaligi, 

uning o‘z tashkiliy tuzilishiga yo‘nalganligi va falsafa predmetining tizimga 

xosligi shundan kelib chiqadi. Agar biz yuqorida keltirilgan falsafiy fanlarning 

o‘ziga  xos  xususiyatlarini  tahlil  qiladigan  bo'lsak,  unda  ular  orqali  falsafa 

predmetining ko‘p qirraligi va naqadar boy ekanligining ifodalanishini ko‘ramiz.

2-bob.  F A L S A F A N IN G   ASOSIY  MUAMMOLARI, 

Y O ‘NALISfILARI  VA  USULLARI

l-§ .  A sosiy  falsafiy  m u a m m o la r   va  u la rn in g   o ‘ziga  xosligi.

A so siy   fa lsa fiy   y o ‘n a lis h la r  

Falsafiy 

m uam m olar- 

Falsafiy muammolarning o‘ziga xos  xususiya- 

ning  o ‘ziga  xosligi 

ti, uning 



ikki tomonlama tabiatga egaligidadir.  Bir

tomondan,  har  bir  tarixiy  vaqt  oralig‘ida  ular 

mazkur  davrning  o'ziga  xos jihatlari  bilan  bog'liq  holda  muayyan-tarixiy 

shaklga ega bo‘ladi.  Masalan,  G ‘arbiy Yevropa o‘rta asr madaniyatida hukm- 

ronlik  qilgan  din  va  diniy  institutlar  ilohiyotga  doir  muammolarga 

bo‘ysunadigan  falsafiy muammolarni belgiladi.  XVII—XVIII  asrlarda Yev­

ropa fanida mexanikaning birinchi o‘ringa chiqishi  falsafiy muammolarga 

mexanik nuqtayi nazardan qarashni keltirib chiqarib,  o'sha davr falsafasin- 

ing  shunga  mos  tarzda  shakllanishiga  sabab  bo'lgan  edi.  Yoki  ilk  islom 

falsafasidagi (masalan, iroda erkinligi haqidagi jabciriylar va qadariylar o‘rtasidagi) 

bahs haqida gapirish mumkinki, bu xalifalar hokimiyatini qo‘llab-quvvatlash 

yoki unga  qarama-qarshi turish kabi siyosiy jarayonlarga  borib taqalar edi.

Boshqa  tomondan,  falsafiy  muammolar  borliqning  asosiy  masalalariga 

taalluqli bo‘lganligidan ular “abadiy” muammolar deb ataladigan tub masalalariga 

mansubdir.  Falsafiy muammolarning “abadiy”ligi, ularni hal qilib bo'lmasligi 

va ulami hal qilish befoydaligini anglatmaydi.  U barcha davr va barcha avlodlar 

uchun  muammoni  uzil-kesil hal  qilib bo'lmasligini  bildiradi.  Har bir tarixiy 

davr, insonlaming har bir yangi avlodi uchun bu muammolar qaytadan tug'iladi. 

Masalan,  haqiqiy bilimga erishish muammosi yoki qadriyatlar muammosini 

olaylik.  Ular  turli  tarixiy  davrlarda  mazkur  davrning  o‘ziga  xos  ijtimoiy 

jarayonlariga bog'liq holda har xil mazmun bilan toidirilgan.  Ular insonning 

dunyoga bo'lgan asosiy (bilishga va qadriyatlarga doir) munosabatlariga taallu-

18


qli bo‘lib, hamisha zaruriy ravishda bashariyat oldida yangi ko'rinishda, albat 

ta paydo bo‘ladi.  Bilish va taraqqiyot tabiatining cheksizhgi tufayli insoniyat 

hamisha haqiqatga erishishga oshiqadi, yangi orzulami ro‘yobga chiqarish va 

qidirish yo‘llarini takomillashtirishga intiladi, hamisha eski va yangi qadriyatlar 

to‘g‘risidagi savollarga duch keladi.  Agar XIX asr nemis faylasufi Y.Dyuring 

3ytganidek, shunday lahza yetib kelsaki, unda bashariyat o‘zini hamma narsani 

biladigan va endi bilmaydigan narsasi qolmagan hamda “oxirgi mutlaqhaqiqat”ga 

erishdim  deb hisoblasa,  unda  u  m a’naviy mukammallikka intilmay qo‘yadi 

va yangi orzulami qidirishni behuda  mashg'ulot  deb biladi  va ehtimolki,  bu 

bilan  bashariyatning ma’naviy o'limi yaqinlashadi.

Asosiy  falsafiy 

Qaysi falsafiy muammo bosh,  yetakchi  muammo ekan- 

m u am m o lar 

faylasuflami  hamisha qiziqtirib kelgan. Ayrim faylasu 

flar  buni  Xudoni  bilish,  boshqalari  —  insonni  bilish, 

uchinchilari — dastlabki  borliqni aniqlash, to‘rtinchilari -  dunyoning qadri- 

vatli o ‘lchovi va hokazolami bilishda deb bilganlar.  Falsafaning asosiy mua­

mmolari mavjudmi,  agar mavjud boisa, ular nimalardan iborat?

Barcha falsafiy muammolami uchta asosiy guruhga taqsimlash va quyidagi 

savollar bilan ifodalash mumkin:

1.  Dunyo nima?

2.  Inson nima?

3.  Dunyo bilan inson o'rtasidagi  munosabatlar nimadan iborat?

Agar  biz  har  qanday  falsafiy  muammoni  oladigan  bo‘lsak,  u,  albatta 

mana shu uchta falsafiy masaladan bittasiga daxldordir.

Shunday qilib,  falsafaning markaziy masalasi  bo'lgan 



insonning clanyoga 

m unosabati  uning  mavzusi  hamda  inson  tabiatida  mavjud  b o ‘lgan 

dunyoqarashidan kelib chiqadi. Bu yerda,  “dunyo — inson” tizimi to‘g‘risida 

gapirganda,  “dunyo” va “inson”ni ulaming o‘zaro qarama-qarshi tomonlarini 

qayd  etuvchi juda keng falsafiy tushuncha ekanligini nazarda tutish kerak. 

Shu bois mazkur kontekstda ular “M en”  va “Men  -  emas”,  “subyekt”  va 

“obyekt”,  “makrokosmos”  va  “mikrokosmos”,  “ichki  dunyo”  va  “tashqi 

dunyo”,  “ruh”  va  “tabiat”,  “ong”  va  “matcriya”,  “tafakkur”  va  “borliq” , 

“g‘oyaviy”  va  “moddiy”  kabi  turli  davr  hamda  har  xil  falsafiy  tizimlarda 

insonning  dunyoga  nisbatan  qarashlari  aks  ettirilgan  bo‘lib,  ular  binar 

oppozitsiyalarga tengdir.

“Dunyo — inson” muammosining mazmuni markaziy falsafiy muammo 

sifatida  u  yoki  bu  tarixiy  davrning  yetakchi  yo‘nalishlari  (tendensiyalari) 

mazmuni bilan bog‘liqdir. Jamiyatda ustuvor muammolar o‘zgarganida mazkur 

muammo mazmuniga nisbatan urg‘u,  ta’kid ham  o‘zgaradi.  Bu urg‘ular u 

yoki bu tarixiy davr faylasuflarining diqqat markazi nimaga qaratilganligining 

ifodasi  hisoblanadi.  Boshqacha  aytganda,  “dunyo  — inson”  muammosi  u

19


yoki  bu  davr  falsafiy tafakkuri  yo‘nalishini  (paradigma)  ifodalaydigan  o‘z 

tarixiy shakllariga ega.

Mana shu tarixiy shakllarni Yevropa falsafasi misohda ko‘rib chiqamiz.

Ontologik shakl.  Mifologiyadan farqli o‘laroq, falsafa subyekt va obyektni far- 

qlashdan boshlanadi. Shuning uchun dastlabki faylasuflaming dunyoga munosabati 

“Men emas”, “U ”ga bo‘lib, inson dunyosiga qarama-qarshi turavchi tashqi, shaxs- 

dan tashqari dunyo (koinot, tabiat)ga nisbatan munosabatdir. Falsafa o'zining ilk 

shakllanish bosqichidayoq o‘z mavzusining eng muhim nuqtasi: “dunyo” va “inson”ni 

ajratgan va shu bilan awal boshdan falsafaning markaziy vazifasini ifodalagan.

Antik falsafada mazkur vazifa butun mavjudot bosh asosini qidirish bilan 

bog‘liq boidi. 



Falcs suvi, Anaksimen havosi,  Gcraklit olovi,  Aflotun g'oya&\, 

D em okrit  atomi  -   ana  o‘sha  bosh  asoslar  xillaridir.  Garchand  yunon 

faylasuflari gnoseologik,  axloq va boshqa  falsafiy muammolar to‘g‘risida o‘z 

fikrlarini  aytgan  bo‘lsalar-da,  ontologik  muammo,  eng  awalo,  “Dunyo 

nimadan iborat?” yoki “Dunyo nimaga asoslangan?” kabi savollar ular uchun 

bosh,  asosiy muammo bo‘lgan deb  ikkilanmay aytish mumkin.

Shunday qilib,  qadimda falsafaning asosiy masalasi 



ontologiktusga ega 

bo‘lib,  “dunyo — inson” tizimida borliq munosabatlariga taalluqli bo‘lgan.

0 ‘rta asr Yevropa falsafasidagi “dunyo — inson” muammosida ontologik 

masala markaziy o‘rinda saqlangan. Biroq o‘rta asr sharoitida mazkur muammo 

falsafaning ilohiyotga bo‘ysunishidan kelib chiqadigan o‘ziga xos xususiyatga 

ega  boiadi.  Tashqaridan  “dunyo  —  inson”  oppozitsiyasi  (tabiat  va  ruh, 

modda  va  ong)  “dunyo-X udo”  oppozitsiyasi  bilan  almashinadi.  Biroq 

mohiyatiga ko‘ra,  o‘sha dilemma hal qilinadi,  ehunki Xudo (ruhiy ibtido) 

insondan  m avhum lashtirilgan  va  “ong” ,  “ ru h ”  va  “tafakkur”ning 

mutlaqlashtirilgan  shaklidadir.  Shunday qilib,  antik davrda  va o‘rta  asrda 

falsafa eng awalo:  “Dunyo nimadan iborat?”,  “Dunyo nimaga asoslangan?” 

kabi  savollarga  asosiy  omil  “moddiy  substansiya  yoki  ruhiy  ibtido,  tabiiy 

yoki ilohiy”  deb javob bergan.

Gnoseologik  shakl.  Yangi  davrda  olam  mukammal  ishlab  chiqilgan 

nazariyalar orqali tushuntirildi,  ya’ni atomizm va mexanika ustuvorlikka ega 

bo‘ldi.  Ko‘pchilikka dunyoning tugal manzarasini yaratish uchun u yoki bu 

narsanigina  aniqlashtirish  qolgandek  tuyuldi.  Ontologik masalalar  orqaga 

surilib, gnoseologik va metodologik masalalar 

markaziymd&sXaga aylandi.

Yangi  davrda  gnoseologik  muammoning  ustuvor  markaziy  masalaga 

aylantirgan  sanoat  hamda  tabiatshunoslikning  gurkirab  rivojlanishi  sabab 

bo‘ldi.  Yer va  osmon jismlari  mexanikasi,  tahliUy geometriya,  differensial 

va integral hisoblarning yaratilishi,  kimyo, geografiya,  geologiya, botanika, 

zoologiya va boshqalardagi  kashfiyotlarning mazkur davr yutuqlari  sifatida 

ko‘rsatishning  o‘zi  yetarlidir.  Fan  imkoniyatlarini  oshirgan  yangi  texnik

20


vositalar. mikroskop, teleskop, termometr,  simobli barometr kabilar yaratil- 

di.  0 ‘rta  asrlarda  hukmronlik  qilgan  dunyoning  ilohiy  manzarasi  o'rnini 



universum (dunyo)ni tabiiy-ilmiy yondoshib tushuntirish egallay boshladi.

Falsafada  mantiq,  metodologiya  va  bilish  nazariyasi  muammolari  bir­

inchi o‘ringa chiqadi.  Yangi davr falsafasi uning asoschilari bo'lgan 

F. Bekon 

va 


R.Dekart nomidan  o‘zining asosiy paradigmalarini gnoseologik-metod- 

ologik  asosda:  empirizm  (Bekon)  va  ratsionalizm  (Dekart),  induktivizm 

(Bekon) va deduktivizm (Dekart) ko‘rinishida ifodalagani tasodif emas. Ay- 

nan Bekon va Dekart Yangi davr falsafasi muammo maydoni asosiy nazariy 

paradigmalarini  ifodalagan.  Yangi  davrda  insonning  dunyoga  munosabati 

to‘g‘risidagi falsafiy masala gnoseologik tusga ega bo‘ladi  (“ Dunyoni bilish 

mumkinmi va qanday qilib?”).  Nazariy falsafaning bosh masalasi  — «Men 

nimani bilishim mumkin?” deb qayd etgan  Kant  falsafasida u tugal va uzil- 

kesil shaklga ega bo'ldi.

Aksiologik  va praksiologik shakl.  Jamiyatning keyingi taraqqiyoti  ilmiy 

bilishni shu darajada rivojlantirdiki, natijada,  ontologik va gnoseologik masa- 

lalar antik falsafa va Yangi davr falsafasidagi ustuvorlik mavqeini saqlab qola 

olmadi.  Bu  ularning kun  tartibidan  olib tashlanganligini  bildirmaydi.  Gap 

bashariyat  o‘z  rivojining  shunday nuqtasiga yetib  kelganida-ki,  bunda  kun 

tartibiga  odamzot  hayotining  asoslari  va  bashariyatning  o ‘zini  rivojlanish 

istiqbollari  to‘g‘risidagi  masalani  markaziy masala sifatida  qo‘yilishidadir.

XX asrda esa bu masala taqdiriy ahamiyat kasb etdi.

XIX-XXI asrlarda “Mavjud dunyo mukammalmi?”  (insonning dunyoga 

bo'lgan  munosabatini 



aksiologik tomoni),  “Dunyoni  amaliy  o'zgartirish 

mumkinmi va qanday  qilib?”  (insonning dunyoga munosabatini 



praksiologik 

tomoni) kabi savollar dolzarb muammo bo‘lib qoldi.  Mana shular “Dunyo

—  inson”  muammosining  Yangi  va  Eng  yangi  davrlar  vujudga  keltirgan 

yangi tomonlaridir.  Bu savollar ilgari ham  faylasuflar nazarida boigan.

“Mavjud dunyo mukammalmi?” degan savolga (asosiy falsafiy masalaning 

aksiologik tomoni)  hozirgi  zamon odami  hech  ikkilanmasdan salbiy javob 

beradi.  Bunday  javob  ilgari  ham  berilgan,  biroq  u,  birinchidan,  lokal- 

mintaqaviy tusda bo‘lib, ikkinchidan, aholining turli qatlamlari uchun universal 

emas  edi.  Bugungi  kunda  dunyoning  mukammal  emasligi  to ‘g‘risida 

gapirganimizda,  barcha  dunyoning  bir  butunligini  nazarda  tutamiz.  Gap 

davlat  va  mintaqalaming  o‘zaro  munosabati,  insonlarning  tabiat  bilan 

munosabati, o‘zaro munosabatlari, zamonaviy qadriyatlar,  ta’lim va tarbiya, 

madaniyat taqdiri va boshqalar to‘g‘risida ketayapti.

Tarixiy davrlaming almashuvi bugungi kunda butun insoniyat (sotsium)ni 

qamraganidek, undagi  alohida shakl va sohalami ham qamragan inqirozning 

qonuniy natijasidir.  Shuning uchun bu inqirozning inson hayoti  va zamon-

21


aviy sivilizatsiya asoslariga daxldor global tarzdaligi ta’kidlanadi.  Bu haqda 

F.Nitsshe,  O.Shpengler,  Y.Xeyzinga,  K.Yaspers,  D.Dyui,  E.Fromm, 

A.Pechchei va boshqalar yozgan.

“Dunyo — inson” muammosining 



praksiologik tom oniquyidagicha ifoda- 

lanadi:  “Dunyoni  o'zgartirish mumkinmi va qanday qilib?”  Bu savol ilgari 

ham  qo‘yilgan,  biroq  uning  yechimi  dunyoning  diniy va  utopik  tuzilishi, 

monarxik institutlarning o‘zboshimcha xulosalari doirasida cheklangan edi.

Yangi  va  ayniqsa,  kcyingi  davr  chuqur  ijtimoiy  sifat  o‘zgarishlarini 

jamiyatning tabiiy-tarixiy rivojining ajralmas qismi ekanligini namoyon qildi. 

Agar  XIX  asr  oxiri  va  XX  asrning  birinchi  yarmi  avvalgi  dunyoni  keskin 

inkor  qilish  (jumladan,  zo'rlik  asosiy  komponent  sifatida)  tarzida  o‘tgan 

bo‘lsa,  hozirgi  davr ijtimoiy o'zgarishlarining  bosh  usuli  boiib,  islohotlar 

e’tirof etilmoqda.  To'g'ri,  hozircha  zo'rlik  ishlatish  real  hayotning  dalili 

sifatida hali bckor qilinmagan.

Shunday qilib,  “dunyo — inson”  muammosi markaziy falsafiy muammo 

sifatida o'zgarmoqda.  Uning ontologik, gnoseologik,  aksiologik, praksiologik 

tomonlari to‘g‘risida gapirishimiz mumkin.  Shuning bilan birga turli tarixiy 

davrlar  uning  u  yoki  bu  “tomonlarini”  davrning  asosiy jarayonlarida  bir­

inchi o'ringa chiqaradi.



a

 

f i r  



l urli  falsafiy  yo'nalishlami  har  xil  asoslar:  yetakchi

,  , 



y falsafiy  muammolar  (ibtido  muammosi,  dunyoni  bilish 


Download 1 Mb.

Do'stlaringiz bilan baham:
1   2   3   4




Ma'lumotlar bazasi mualliflik huquqi bilan himoyalangan ©hozir.org 2024
ma'muriyatiga murojaat qiling

kiriting | ro'yxatdan o'tish
    Bosh sahifa
юртда тантана
Боғда битган
Бугун юртда
Эшитганлар жилманглар
Эшитмадим деманглар
битган бодомлар
Yangiariq tumani
qitish marakazi
Raqamli texnologiyalar
ilishida muhokamadan
tasdiqqa tavsiya
tavsiya etilgan
iqtisodiyot kafedrasi
steiermarkischen landesregierung
asarlaringizni yuboring
o'zingizning asarlaringizni
Iltimos faqat
faqat o'zingizning
steierm rkischen
landesregierung fachabteilung
rkischen landesregierung
hamshira loyihasi
loyihasi mavsum
faolyatining oqibatlari
asosiy adabiyotlar
fakulteti ahborot
ahborot havfsizligi
havfsizligi kafedrasi
fanidan bo’yicha
fakulteti iqtisodiyot
boshqaruv fakulteti
chiqarishda boshqaruv
ishlab chiqarishda
iqtisodiyot fakultet
multiservis tarmoqlari
fanidan asosiy
Uzbek fanidan
mavzulari potok
asosidagi multiservis
'aliyyil a'ziym
billahil 'aliyyil
illaa billahil
quvvata illaa
falah' deganida
Kompyuter savodxonligi
bo’yicha mustaqil
'alal falah'
Hayya 'alal
'alas soloh
Hayya 'alas
mavsum boyicha


yuklab olish