Falsafa fanidan tayanch ma’ruzalar matni

Vaqt tartibi va yo‘nalishi. Vaqt shakllanishi yoki o‘tishining ob'ektiv xususiyati to‘g‘risidagi masala qadimdan hozirgi kungacha qizg‘in bahsga sabab bo‘layotgan muammodir. Vaqt tartibi va yo‘nalishi to‘g‘risida so‘z yuritilganida, odatda, uning o‘tmishdan hozirgi vaqt orqali kelajakka o‘tishi nazarda tutiladi. Vaqt bir yo‘nalishli, nosimmetrik va orqaga qaytmaydigan jarayon sifatida namoyon bo‘ladi.

Borliq hodisalarini vaqtda tartibga solish uchun «vaqt» tushunchasining ikki majmuidan foydalanilgan: «O‘tmish – hozirgi vaqt – kelajak» tushunchasining sifati va mazmunini ifodalashda vaqtning psixologik tavsifi ko‘proq mos keladi.

Vaqtning miqdoriy tahlili uchun : «oldin – ayni bir vaqtda – keyin» tushunchalari qo‘llaniladi. Masalan: 4 minut oldin, 5 minut keyin kabilar miqdor tahlilini ifodalaydi. Ammo tilimizning tuzilishiga ko‘ra 4 soat «o‘tmish», 5 minut «kelajak» qabilida gap tuzishning imkoni yo‘q. Vaqtni tushunishning bu ikki xil jihati 1908 yilda J.Mak-Taggart tomonidan aniq tavsiflangan. U «vaqt» tushunchasining ikki majmui haqidagi tasavvurni ilmiy muomalaga kiritdi.

Tushunchaning ikki majmuini ajratish ayrim muammolar ta'rifini aniqlash imkonini beradi. Bir tomondan, vaqt harakatchan yoki muvaqqat yo‘l, oqim va tranzitivlikning ifodasi sifatida tushuniladi. O‘tmish, hozir va kelajakda mavjud voqyealar vaqtning mazkur holatiga nisbatan uzluksiz o‘zgaradi. O‘tmishdagi voqyealar yanada o‘tmishga chekinadi, bo‘lajak voqyealar esa yaqinlashadi. Vaqt shakllanishining mazkur jarayoni ko‘pincha «vaqt daryosi», «vaqt oqimi» kabi ibora va o‘xshatishlar orqali ifodalanadi. Ayni vaqtda, uzluksiz o‘zgaruvchi voqyealar o‘zgarmas tartibda yuz beradi.