Falsafa asoslari

260





ma’noda amaliyotdan farq qiluvchi aqliy faoliyat turini ifodalaydi. Tor ma’noda esa, nazariya ma’lum bir sohaga oid tasavvurlar, tushunchalar, g‘oyalar, gipotezalarni tizimga soladigan, shu so- hani yaxlit tarzda anglashga imkon beradigan bilim shaklidir. Nazariya ilmiy bilishning shakli sifatida empirik va nazariy bos- qichlarning birligini ifodalaydi.

Empirik bosqichda ilmiy faktlar to‘planadi, o‘rganiladi, tizim- ga solinib, turli xil jadvallar, shakllar, grafiklar tuziladi; muayyan bir umumlashmalar, xususan, empirik tushunchalar, farazlar, empirik qonunlar shakllanadi.

Ilmiy bilishning keyingi taraqqiyoti empirik bilish bosqichida hosil qilingan, lekin o‘zaro aloqasi hali aniqlanmagan bilimlar o‘rtasida munosabatlarni o‘rnatish, ularni umumlashtirish, shu asosda yangi fundamental tushunchalar, umumiy qonunlarni yaratish, ilmiy bashoratlar qilish bilan uzviy bog‘liq.

Bilishning bu ikki bosqichi o‘rtasida zaruriy aloqadorlik mav- jud. Nazariyani yaratish empirik bilish jarayonida hosil qilin- gan predmetning ayrim tomonlari, xususiyatlarini aks ettiruv- chi tushunchalar, qonunlar, farazlar o‘rtasida mantiqiy aloqalar o‘rnatishga, predmet haqida yaxlit tasavvur hosil qilish, uning mohiyatini tushuntirishga bo‘lgan ehtiyoj bilan belgilanadi.

Yuqoridagi fikrlarga asoslanib, nazariyaga quyidagicha ta’rif berish mumkin: Nazariya ma’lum bir predmet sohasiga oid tu- shunchalar, qonunlar, gipotezalar, g‘oyalarni sistemaga solib, u haqida yaxlit tasawur hosil qiladigan, yangi fundamental umum- lashmalar yaratishga olib keladigan, shu sohadagi hodisalarni tu- shuntirish, oldindan ko‘rish imkonini beradigan ishonchli bilimdan iborat.

Har bir nazariya o‘z tushunchalari va taTiflash qoidalariga ega. Bunga misol qilib kimyo fanidagi atom, molekula, ishqor kislota kabi tushunchalarni olishimiz mumkin. Xuddi Shuning- dek, har qanday nazariya xulosalar tarzidagi o‘z natijalariga ega. Demak, ilmiy nazariyaning tarkibida uning har bir elementi o‘z o‘rniga ega.