Falsafa asoslari

175





Bu yondashuv inson tabiatini tushunishning butun ratsionalistik an'anasi hamda ezoterik tafakkur imkoniyatlaridan foydalanish hisobiga insonni o‘rganish chegaralarini ancha kengaytirish im- konini beradi.

Hozirgi zamon fani inson hodisasini o'rganishga tabiatshu- noslik va jamiyatshunoslikka oid bilimlar sintezi asosida yon- dashishni taklif qiladi. Bunda inson ijtimoiy xulq-atvorining ijtimoiy-biologik asoslarini aniqlash asosiy muammo hisoblanadi. Hozirgi fanlarda inson va oliy hayvonlar xulq-atvori o‘rtasidagi o‘xshashliklarning samaraliligi keng muhokama qilinmoqda. Ij- timoiy biologiya darvinizm prinsiplari va tushunchalari, chunon- chi, tabiiy tanlanish, evolyutsiya jarayonini populyatsion genetika qonuniyatlari universalligining adaptogenezi sifatida tushunishni qabul qilish zarurligini qayd etmoqda. Insonni bilishning tabi- iy-ilmiy metodlariga yon bosish insonshunoslikning biologiyaga bog'lanib qolishiga olib kelishi mumkin. Tabiiy fanlar sohasida erishilgan yutuqlarga e’tiborsizlik esa insonni real o‘rganishda uncha foydali bolmagan abstrakt va spekulyativ modellarning tuzilishiga olib keladi.

Inson haqidagi fikrlar inson tabiati va mohiyatini farqlash zarur, degan xulosaga olib kelgan. Bu yerda aniq chegara bo‘lishi mum- kin emas, Chunki inson doim olam jumbog‘i, uning ochilmagan siri bo‘lib kelmoqda. Lekin, shunga qaramay, fanda inson qobili- yati va sifatlari majmuyini uning tabiati bilan bog‘lab o‘rganish qabul qilingan. Aqllilik, muomala qilish va ijtimoiy hayot kechirish qobiliyati insonning asosiy xususiyatlari hisoblanadi.

Inson mohiyati esa, o‘z tabiatining teran o‘zagi, faqat «inson- gagina xos bo‘lgan» jihatlar yoki insonni oliy hayvondan farqlash imkonini beruvchi sifatlar bilan bog‘liq. Inson mohiyati nimada, degan savolga mutafakkurlar har xil javob beradi. «Inson mohiyati ayrim individga xos bo‘lgan mavhum narsa emas. Amalda u bar- cha ijtimoiy munosabatlar majmuyidir», degan ta’rif insonning ijti- moiyligini odamzodning eng muhim va asosiy negizi sifatida qayd etadi. Bu yondashuv butun insoniyatning yagona teran mohiyati va aniq qayd etiladigan inson tabiati mavjudligini inkor etuvchi falsafiy antropologik relyativizmning amaldagi muqobilidir.