Ғалла уюмини муҳрлаш тўғрисида ҳам ҳужжатлар мав­ жуд. Жумладан, 20-ҳужжатда Убайдуллохоннинг 1702

М ирза Боди Диван. 
“ М аж м а а л -а р к а м ” ( “ П р е д п и са н и я ф и с к а ” ). 
М ., “ Н а у к а ” , 1981, 123-6.
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

мансаблар, вазифалар ва уларнинг ваколатлари келти­
рилган.
Рисолада шу даврдаги Бухорода мулк эгалигининг 
шаклларига оид маълумотлар ҳам учрайди. Жумладан, 
давлат ерларига деҳқонлар эгалик қилиб, солиқ тўлаган- 
лар. Қизиғи шундаки, мўғуллар, Темур ва Темурийлар 
давридаги ер эгалиги, суюрғол М анғитлар сулоласи дав­
рида ҳам мавжуд бўлган ва унинг эгаси XVIII асрда ҳам 
маъмурий дахлсизликдан фойдаланган. Бу ер мулкига 
эгалик хизмат эвазига берилиб, меросий ҳисобланган, 
аммо аста-секинлик билан дахлсизлик ҳуқуқини йўқота 
борган. XVIII асрга келиб хизмат қилувчи табақаларга 
амир олдидаги хизматлари учун бериладиган муваққат ер 
эгалиги - танҳо ривожлана бошлайди. Ер эгаси бундай 
ерларда яшовчи деҳқонлардан олинадиган солиқларни 
қисман ёки тўла ундириб олиш ҳуқуқига эга бўлган. 
М амлакатнинг барча пул ва маблағ воситалари китобда 
тўрт хазина - байтул молга бўлинган. Яъни, келадиган 
манбаига қараб, пул воситалари тўртга бўлинган дейиш 
жоиздир. Буни шартли равишда Бухоро амирлиги давлат 
бюджети даромад ва харажатларининг тўрт моддаси деб 
\а м аташ мумкин. Биринчиси - закот, ушр ва хумс
1
со- 
лиқпаридан келадиган маблағлар тўпланган. Назарий ж и­
хатдан олганда, бу маблағ камбағал фуқаро ва мискинлар 
учун сарфланиш и лозим бўлган. И ккинчиси (ер солиғи 
сифатида тўланадиган асосий давлат солиғи) - жузъя ва 
мусулмон бўлмаган савдогарлардан олинадиган солиқ- 
лардан тушадиган маблағлар. Бу воситалар жангчиларга, 
амалдор ва руҳонийларга маош тўлаш ҳамда мамлакат 
ободончилиги учун сарфланган. Учинчиси - хазинага 
кирган эгасиз мулклар уларнинг маблағлари камбағаллар, 
етимлар, беморларга сарфланган, унга бошқа \еч ким ­
нинг ҳақи бўлмаган. Тўртинчидан - хазинани топиб 
олинган мулклар ташкил этиб, закотдан фойдаланувчи- 
ларга берилган.
1 
Хумс - ҳарбий ў л ж а н и н г кам б ағаллар учун ажратиладиган б еш д ан 
б и р қи см и .
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

К итобнинг XVIII аср Бухоро амирлигининг маъмурий 
бўлиниш ини ёритиб берадиган маълумотлари ҳам қим - 
матлидир. Унга кўра, Бухоро давлати вилоятлар, туман­
лар, ҳазора, ярим ҳазора, обикор, қориа, марзалардан 
иборат бўлган.
Вилоят катта маъмурий бирлик бўлиб, у давлат бош ­
лиги тайинлайдиган ҳокимлар томонидан бошқарилган. 
“ Бухоро мамлакатида шундай одат ва қонун қарор топ- 
ганки, агар бирор вилоятда катта эътиборга л о й и қ ун- 
вонли амалдор бўлса, уни ислом подшоси (амир. 
З.М.)
шу вилоятнинг ўзига ҳоким қилиб тайинлаган. Ҳ оким ва 
қўш инларининг хизмат ҳақлари ҳам ўша ҳокимликдан 
туш ади
” . 1
Демак, ўрта асрда Бухорода ҳам худди Россиядаги 
сингари “ корм ление” - боқиманда бош қариш тизими 
мавжуд бўлганлигини кўриш мумкин. Қолган маъмурий 
ҳудудий бирликлар асосига суғориладиган ер миқдори 
қўйилган бўлиб, 
бундай бошқариш суғориш билан 
боғлиқ 
деҳқончилик 
давлатига 
хосдир. 
Европа 
мамлакатларида биз бундай ҳолни кўрмаймиз. Ж умладан, 
бир қатор ариқ (канал) билан суғориладиган 
1 0 0
м инг 
таноб ер
2
бир туманни таш кил қилган. Албатта, Бухоро 
амирлигида туманлар сони кўп бўлган. “ М ажмаъ ал- 
арқам ”нинг 
сувни 
тақсимлашга 
оид 
қисмида 
Зарафш ондан Қоракўлгача бўлган ўн икки туман номи 
келтирилган. Бир катта ари қ билан суғориладиган 50 
м инг таноб ер ҳазора, 25 минг таноб ер ярим (ним) 
ҳазора, 10,15 минг таноб суғориладиган ер эса бирор 
дарёнинг обикори, 400 таноб ерга эга аҳоли яш айдиган 
қиш лоқ қориа
3
300 таноб ва ундан кам ери бўлган жой, 
аҳоли яш аш и ёки яш амаслигидан қатъи назар, марза деб 
аталган.
Бухоро амирлигида маъмурий-доиравий бўлиниш асо­
сида аҳоли сони, жўғрофий номи куйилмай суғорилади- 
ган ер микдори - таноб билан белгиланганлиги ўзига хос 
хусусиятдир.
1