Fakulteti fanidan

Barqaror rivojlanish - O‘tgan XX asr insoniyat uchun muhim yutuqlar asri bo‘ldi: inson uchun zarur bo‘lgan moddiy nozu-ne’matlarni yuksak texnologiya asosida ishlab chiqarish yo‘lgan qo‘yildi, xalq xo‘jaliginig barga sohalari kompyuterlashtirildi. Fan-texnika yuqori sur’atlar bilan o‘sdi va uning yutuklari inson, jamiyat hayotiga izchil tadbiq qiladi.

Shu bilan birga inson faoliyati natijasida iqlim o‘zgarmoqda, o‘rmonlar maydoni qisqarmoqda, atmosfera gidrosfera va tuproq ifloslanmoqda, cho‘lsahrolar maydoni ortmoqda, ko‘plab o‘simlik va hayvon turlari yo‘qolib ketmoqda.
Malumotlarga qaraganda Yer qa’ridan 100 mlrd ruda va tabiiy gaz, 2
mlrdt qumir qazib olinmoqda. Ekin maydonlariga 32 mln.t mineral o‘g‘itlar va
2 mln.t zaharli kimyoviy moddalar sepilmoqda 200 mln.t SO, 50 mln.t
uglevodorodlangan, 146 tonna S, 53 mln.t. NO, 250 mln.t . chang atmosferaga chiqarib tashlanmoqda Suv havizlariga 32 mlrd m tozalanmagan oqova suv tashlanmoqda. Har yili Dunyo okeaniga 10 mln. t gacha neft tushadi, 6-7 mln ga tuproq dehqonchilik uchun yaroqsiz holga keltirmoqda.
Atrof-muhitga o‘ylamay qilingan xatti-harakatlar, xatoliklar tufayli inson, uning xayotiy faoliyati, hayvonat va o‘simliklar olamiga xavf solmoqda. Shu munosabat bilan umumbashariy va mintaqaviy ekologik havflar, jamiyat va tabiat orasidagi munosabatlarni muvofiqlashtirish, ekologik xalokatga yo‘l quymaslik kabi masalalar hozirgi kun uchun dolzarb hisoblanadi.
Biz bugungi kunda biosferaning yangi evolyutsion bosqichi, ya’ni noosferaga o‘tib bormoqdamiz. Noosfera sayyoramizdagi dastlabki aql-zakovat bilan ish ko‘ruvchi insondir.
Shubhasiz, kelajakda ana shu aqlli inson qo‘lida, 1983 y.BMT tomonidan atrof-muhit va rivojlanish bo‘yicha komissiya tuzilib, u 1987 y «bizning umumiy kelajagimiz» degen ma’ruzasini e’lon qildi.
Ma’ruzaning asosiy mazmuni insoniyat rivojlanishini barqarorlashtirish, uning hozirgi kunda ehtiyojlarini, kelajak avlodlarning ehtiyojlarini qondirishga bo‘lgan imkoniyatlarini havf-hatarga qo‘ymay ta’minlashdan iborat.
Komissiya vazifasiga sayyoramizning janubi va shimolidagi davlatlar rivojlanishining notekisligi, qurolsizlanish, havsizlik, dunyo rivojlanishi va atrof-muhitning ahvoli bilan bog‘liq muammolarni ko‘rib chiqish va hal etish edi. 1992 yil iyunda BMT tashabbusi bilan Rio-de- Janeyroda o‘tkazilgan «atrof-muhit rivojlanish» mavzusidagi xalqaro anjumani katta ahamiyatga ega bo‘ldi. U xalqaro hamjamiyatni rivojlanish va atrof-muhit masalalariga yaqindan diqqat-e’tibor bilan qarab kelayotganining yorqin misoli bo‘ldi.
Bugungi kunda insoniyat oldida sayerani yashab qolish strategiyasini hal qilishdek muxim muammo turibdi. Anjumanda qatnashgan olimlarning fikricha ushbu muammoni hal etishning birdan-bir yo‘li, tabiat bilan jamiyatning koevolyutsiyasi-ya’ni birining evolyutsiyasi ikkinchisi bilan chambarchas bog‘liq bo‘lib, ular bir-birlariga o‘zaro bog‘liq holda, ekologik jihatdan bir butun tizim sifatida barqaror rivojlanishni ta’minlab berishi mumkin.
Haqiqatdan ham ko‘pchilik davlatlar sayyoramizning kelajakdagi rivojlanishining muqobil varianti, tabiat bilan jamiyatning o‘zaro uyg‘unligini ta’minlovchi-barqaror rivojlanish deb hisoblanadi.
Barqaror rivojlanishni ta’minlashda fan o‘qituvchilarining roli katta, shu bilan birga ekologik ta’lim va tarbiya, insoniyatning barqaror rivojlanishining zarur shartlaridan biri hisoblanadi.
Barqaror rivojlanish uchun o‘quvchilarga beriladigan ta’lim, ularning bilim va ko‘nikmalari hamda qadriyatlarini rivojlantiradi. Bu esa o‘z navbatida hayot va ko‘nikmalari hamda qadriyatlarini rivojlantiradi. Bu esa o‘z navbatida hayot sifatini yaxshilashga qaratilgan (sayyoramizning kelgusi rivojlanish xavsiz) mahalliy va umumbashariy muammolarni xal etilishiga olib keladi.
Uzluksiz rivojlanishning strategiyasi rivojlanishning an’anaviy rivojlanish modelidan farqi, inson rivojlanishi va atrof-muhit muhofazasining oqilona va mos uyg‘unligiga katta e’tibor berishdadir. Bunday rivojlanish sof iqtisodiy samara ketidan quvib, atrof-muhitga panja orasidan qarash, balki jamiyat va tabiat o‘zaro uyg‘unligida mavjudligi strategiyasi amalga oshishini asosiy maqsad va shart-sharoitlardan biri deb biladi. Rio-de-Janeyro anjumani hujjatlarida barqaror rivojlanish butsicha tavsiyalar ham bor.
Iqtisodiy inqirozlarning ishlab chiqarishni yalpi tus olishi, sayyoramiz aholisining o‘sishi, qashshoqlik va boylikning farqining ortib borgan holda atrof-muhitning ahvoli o‘rtasidagi bohliqlik jahon hamjamiyati va barqaror rivojlanish g‘oyasini olg‘a surish, uni ilmiy qitalararo va yalpi darajalarda amalga oshirish mexanizmlarini belgilashga majbur qiladi. Barqaror rivojlanish g‘oyasining iqtisodiy mohiyati-faqat yangidan yaratilish zahiralardan foydalanadigan va havf-xatar darajasi kam bo‘lgan ishlab chiqarishni barqaror rivojlanish deb qarash kerak.
Barqaror rivojlanishning ijtimoiy mohiyati esa sayyoraning shimol va janubining rivojlanishi darajalari tenglashtirish maqsadida hokimiyat, boylik va zahiralarni qayta taqsimlashdan iborat. Birorta jahon kuchlari va ijtimoiy jihatini ancha yuqori darajada tartibga solish haqida boradi.
Bu uni anglatadiki, ayniqsa rivojlangan va rivojlanayotgan, mamlakatlar o‘rtasida yuksak darajadagi ishonch va konsensus; ekologik maqsadlarning milliy ustuvorligining tomon siljishi; mamlakatlararo va kooperativ birdamlikning yangi darajasi, milliy nazorat organlari vakolatlarining kengayishi; rivojlanish va atrof-muhitni rejalashtirish bilan bevosita bog‘liq, yangi xalqaro institutlarning rolini oshirish; atrof-muhit va rivojlanish bo‘yicha milliy dasturlarni muvofiqlashtirish.
Umuman, barqaror rivojlanish insoniyatning asosiy muammolari bo‘lgan havsizlik, atrof-muhit muhofazasi, iqtisodiy taraqqiyot, xalqaro va kelgusi avlodlarning eng yaxshi hayotiy sharoitlarini birlashtiradi. Yuqoridagi ma’lumotlarga asosan O‘zbekiston Respublikasi oldida ekologik muammolar bo‘yicha bir qator vazifalar turibdiki, ularni hal etish bunday keyingi barqaror rivojlanishimiz va jahon hamjamiyatiga samarali kirishish jarayoniga qulay imkoniyatlar yaratadi.
O‘zbekiston Respublikasining strategiyasi va siyosati asoslari mamlakatimiz Konstitutsiyasida bayon etilgan, shuningdek Birinchi Prezdentimiz I.A. Karimovning «O‘zbekiston XXI asr bo‘sag‘asida: xavfsizlikka tahdid, taraqqiyot sharoitlari va kafolati» kitobida o‘z aksini topgan.¹⁰
O‘zbekiston Despublikasi Oliy majlisi barqaror rivojlanishga tegishli bo‘lgan BMT ning barcha oliy Konvensiyalari Vena Konvensiya (1993,26.06), biologiya xilma-xillikni saqlash bo‘yicha Konvensiya (1995,19.07), cho‘llashish bilan kurashish bo‘yicha Konvensiyani (1998,31.08) tasdiqladi, 1995 yil 20 sentyabrda Nukus shahrida Markaziy Osiyo davlatlari va xalqaro tashkilotlarni Oral dengizi havzasini barqaror rivojlanish muammolari buyicha Deklaratsiyasi qabul qilindi. O‘zbekiston 1yo996 yilda yalpi ekologik jamg‘arma a’zosi bo‘ldi. 1997 12 noyabrda Prezidentimiz imzosi bilan barqaror rivojlanish buyicha Vazirlar Mahkamasining O‘zbekiston Respublikasi Milliy Komissiyasini tashkil etish haqidagi qarori e’lon qilindi. Umuman, ushbu tadbirlarning barchasi mamlakatimizda ekologik sharoitni yaxshilashga, ya’ni barqaror rivojlanishga qaratilgan.