F. S. Meliboyeva tabiiy geografik jarayonlar

Ikkilamchi sho`rlanish-
inson faoliyati (antropogen sho`rlanish) ta`sirida 
shakllanib, sug`orish natijasida grunt suvlarining ko`payishi bilan sarflanishi 
o`rtasidagi muvozanat buziladi. Sug`orishga beriladigan suvning tuproqqa ko`p 
miqdorda sizib ketishi (filtrsiyalanishi) natijasida tuproqda grunt suvlar zahirasi 
keskin ko`payadi va sathi ko`tarilib, sho`rlanishga sharoit yaratiladi. Ikkilamchi 
sho`rlanish, odatda, grunt yer osti suvlar oqimi yomon yoki umuman oqmaydigan 
maydonlardagi tuproqlarda sodir bo`ladi. Bunday sharoit Mirzach`ol, Qarshi 
cho`li, Markaziy Farg`ona, Quyi Amudaryo va b. joylarga xosdir. 
Ikkilamchi sho`rlanishni oldini olish uchun, sho`rlangan hududlarda gurunt 
suvlar satxini pasaytirish, ya`ni drenajlar qurish shart. 
Botqoqlanish. 
Ushbu jarayon tabiiy holda kechgani kabi, sun’iy tarzda ham 
amalga oshadi. Sug’orma dehqonchilikda suvni keragidan ortiqcha ravishda sarf 
qilish natijada grunt suvi sathining ko’tarilib, yuzaga qadar yetishi tufayli vujudga 
keladi.
Asosan, atmosfera yogʻinlari bugʻlanishdan ustun boʻlgan zonalarda 
tarqalgan. Arid zonada botqoqlanish sof holda kam uchraydi; aksariyat tuproq 
shoʻrlanishi bilan birga yuz beradi, natijada ekinlar yaxshi rivojlanmaydi va nobud 
boʻladi. Botqoqlanish tabiiy va sunʼiy sabablarga koʻra yuz beradi. Tabiiy 
sabablar: grunt suvlarining oqib ketishini qiyinlashtiradigan relyef xususiyatlari va 
geologikgidrogeologik sharoitlar (mas, Fargʻona, Surxon Sherobod vodiylaridagi 

---

98 
quyi terrasalar, tekis hudud va botiqdardagi daryolarning qayir terrasalari); 
toshqinlar natijasida yerlarni suv bosishi; suvning daryo va qoʻllardan sizishi; 
insonning xoʻjalik faoliyati bilan bogʻliq boʻlgan sunʼiy sabablar — grunt 
suvlarining oqib ketishi tabiiy qiyin boʻlgan yerlarni drenajlar qurmasdan 
sugʻorish; sugorish va shoʻr yuvishda meʼyordan ortiqcha suv berish; kanal va suv 
omborlaridan siziladigan suvlar hisobiga yerlarni muntazam zax bosishi, yer usti 
suvi oqimlarining tartibga solinmaganligi; sugʻorish va kollektor drenaj 
tarmoqlarining qoniqarsiz holati va boshqa Oʻrta Osiyoning sugʻoriladigan zonal 
arid a yerlarning katta qismi (deyarli 35—50%) da u yoki bu darajada botqoqlanish 
xavfi mavjud. Yerlarni botqoqlanishdan saqlash maqsadida kollektordrenaj 
tarmogʻi quriladi. Botqoqlanishga qarshi kurashish uchun agrotexnik, meliorativ va 
ekspluatatsion kompleks choratadbirlar oʻtkaziladi, yaʼni daraxtzorlar barpo etiladi, 
koʻp yillik oʻtlar bilan almashlab ekish joriy qilinadi; shoʻr yerlarni yuvish 
texnologiyasiga rioya qilinadi; drenaj va suv tashlash tarmoqlarining zichligi 
taʼminlanadi.