F. R. Q o d ir o V a, sh. K. T a s h p u L a t o V a

8.3.  ILK YOSHDAGI BIRINCH1  G U R U H   BOLALARI
 
HAYOTINI TASHKIL ETISHNING   0 ‘ZIGA
 
XOS XUSUSIYATLARI
Ilk  yoshdagi  birinchi  guruh  bolalari  h ay o tin i  to‘g‘ri  tashkil  etish 
bolalarning  fiziologik  ehtiyojlarini  q o n d irish ,  ularni  har  tom onlam a 
tarbiyalash  vazifalariga  va  bolalarning  yosh  x ususiy atlarig a  muvofiq  faol 
harakatini  yo‘lga  qo‘yishga  imkon  beruvchi  ilm iy   asoslangan  kun  tartibini 
ko‘zda tutadi.
Ilk yoshdagi  birinchi  guruhda  2  oylikdan  b ir yoshgacha  bo'lgan  bolalar 
bu  yoshda  bolalar yosh  davri  bo‘yicha:
1)  2  oydan  5 - 6   oygacha;
2)  5 - 6  oydan  9  oygacha;
3) 9 oydan  12  oygacha  b o lg a n   bolalar tarbiyalanadilar.
Har  bir  yosh  davridagi  bolalar  hayot  fa o liy a ti  va  xulq-atvoridagi  ba’zi 
xususiyatlari  bilan  farqlanadilar.  B irinchi y o sh n in g  o‘zidayoq  faqat organik 
ehtiyoj  em as,  balki  sensom otor,  harakat  fa o llig i  asosidagi  kattalar  bilan 
m uloqotda  bo'lish  ehtiyoji  ham  namoyon  b o 4ladi.  B olalar  kattalarnin g 
parvarishisiz  va  ular  bilan  m uloqotsiz yashay  olm ay d ilar  harnda  to‘laqonli 
rivojlana olm aydilar.
97

---

Hayotining  birinchi  yildagi  liar  bir  yosh  davrida  o‘ziga  xos  tarbiyaviy 
vazifalar  hal  etiladi,  pedagogik  ta’sirning  m uayyan  m etodlaridan 
foydalaniladi.  Bir  yoshdagi  barcha  yosh  davriga  m ansub  bolalar  g u ruh da 
birgalikdagi  sharoitda tarbiyalanadilar.  Bolalar hayotini  tashkil  etishga  oid 
asosiy  vazifa  tarbiyachi  va  enagaga  yuklatilgandir.  U lar  kelishgan  holda 
harakat  qilib.  bolalar  parvarishi  va  tarbiyasini  aniq  am alga  oshiradilar. 
Tarbiyachi  bolalar  bilan  o‘yinlar,  o 'yin  -   m ashg‘ulotlar  tash kil  etadi  va 
shu  bilan  birga  bolalar  parvarishiga  oid  barcha jarayo nlard a  ishtirok  etadi. 
Enaga  xonani  tozalaydi  va  tarbiyachiga  bolalar  hayotini  to4g‘ri  tashkil 
etishga yordam   beradi.
Ilk  yoshdagi  birinchi  g u ru h   bolalarning  moddiy  sharoiti  h ar  bir  bolani 
va barcha bolalarni  birgalikda o‘z vaqtida va to iaq o n li  rivojlantirish  ham da 
tarbiyalashni  ta ’m inlashga  vazifadordir.  G uruh lar  xonalari  o‘z  oi'niga 
qarab  aniq  ishlatiladi:  ayvon  -   bolalarning  ochiq  havoda  uxlashi  uchun, 
yotoqxona  -   bolalarning  noxusli  havoda  uxlashi  uchun,  um um iy  xona  -  
ovqatlantirish,  bedorlik paytida bolalar bilan o‘yin - m a s h g ‘ulotlar o‘tkazish 
va hokazolar uchun  m o‘ljallangandir.
Um um iy xonada to‘siqli m anej  uchun joy ajratiladi.  B unda m aktabgacha 
ta ’lim   m uassasasi  xodim i  har  bir  bola  bilan  erkin  m uom ala  qilishi 
m uhim dir.  M anejda faol  m o ija l olish -  tadqiqot va predm etli faoliyat uchun 
kerak  boTadigan  qurollar  va  o'yinchoqlar  m ustahkam   o‘rnatiladi  va  erkin 
joylashtiriladi.  B olalarni  ovqatlantirishga  m oijallang an  stollar  shunday 
joylashtiriladiki, tarbiyachi biror-bir bolani ovqatlantirayotganda boshqalari 
bilan muom ala  qila oladi.
Kun tartibi  ilk yoshdagi birinchi guruhga m ansub bolalar hayotini to‘g‘ri 
tashkil  etishning asosiy vositasidir.  Uning o‘ziga  xos  tom oni  shundaki,  kun 
tartib i  yil  davom ida  uch  m arta  o'zgaradi.  Oy  o‘tgan  sari  ovqatlantirish 
m iqdori,  uyqu  va  bedorlikning  alm ashinuvi  kam ayadi,  bedorlikda  bo‘lish 
davom iyligi  uzayadi.
Uch  yosh  guruhiga  m ansub  bolalarning  bir  g u ru h d a  birgalikdagi 
hayotini  to‘g‘ri  tashkil  qilish  -   bu  kun  tartibini  har  bir  yosh  guruhidagi 
bolalar  o‘z  kun  tartiblari  asosida yashasinlar va  bir guruh   bolalari  ikkinchi 
guruhdagi  bolalarga xalaqit  berm asinlar deganidir.
Yasli  va  yasli  -   m aktabgacha  ta ’lim  m uassasasilarga  bolalarni  ilk 
yoshdagi  birinchi  guruhga  qabul  qilish  ertalab  soat  6.30  daqiqadan  7-8 
gacha davom  etadi.
G uruhda  9-12  soat  b o ia d ig a n   2  oydan  5 - 6   oygacha  b o ig a n   bolalar 
3 - 4   m arta  uxlaydilar  (2  soatdan),  uch  m arta  ovqatlantiriladilar  va  ertalab.
98

---

kunduzi,  kechqurun  1,5  so atd an   bedor  b o iad ilar,  5 - 6   dan  9 -1 0   oygacha 
b o ig a n   bolalar  g u ru h d a   9 -1 2   soat  b o iish   m obaynida  uch  niartadan 
ovqatlantiriladilar,  2  so atd an   uch  m ahal  uxlaydilar,  ertalab,  kunduzi  va 
kechqurun  2  soatdan  bedor  b o ia d ila r.
G uruh da  k uniga  9 -1 2   soat  b o iad ig an   9-10  oylikdan  1  yoshgacha 
b o ig a n   bolalar  uch  m arta ovqatlan tiriladilar,  ertalab va  kechqurun  2  m arta 
uxlaydilar,  ertalab,  k u n d u z i va k ech q u ru n   2,5  soatdan  bedor b o iad ilar.
A gar  ertalabki  q abuldan  boshlab  to  bolalar  ota-onalari  bilan  qaytib 
ketgunlariga  qadar  e’tibor  qilin sa,  kun  tartibi  jarayo nlarining   kechishiga 
bir  guruhd agi  bolalarn in g   uyqu  payti  boshqa  guruhdagi  bolalarning 
bedorlik  paytiga,  ba’zi  b o la la rn in g   ovqatlanish  payti  esa  boshqa  guruhdagi 
bolalarning o 'yin -  m ash g 'u lo tla ri vaqtiga to‘g‘ri  kelar ekan.
Uch yosh g u ru h id ag i b o lalarn in g  kun tartibi quyidagicha tashkil etiladi. 
B olalarni  tarbiyachi  qabul  qiladi,  bolalar  s o g iig in i  aniqlaydi,  bolaning 
qanday  uxlaganini  so 'ra b -su rish tirad i,  erkalab,  q o iig a   o'yinchoqlar  berib, 
uning ota-onasi  bilan  x o tirjam   xayrlashib  qolishiga harakat qiladi.
So4ng  (soat  7.30  daqiqadan  to  8  gacha)  tarbiyachi  um um iy  xonada  5 - 6  
oylikdan  9-10  oygacha  b o ig a n   bolalarni  kiyintiradi,  enaga  esa,  ularni 
ayvonga olib chiqib, to ular uxlab qolguncha shu erda b o iad i.  Bu gu ru hd ag i 
bolalar 9,5  soat uxlaydilar.
U yqudan  oldin  (to'shak  to  sovib  ulgurm asdan)  barcha  derazalar  ochilib 
ay von bir sham ollatib olinadi (sham ol urib turadigan tom ondagi derazalarni 
yopiqligicha qoldirish m um kin).  Soat 7.30  daqiqadan  boshlab  9 -1 0   oydan  1 
yoshgacha  b o ig a n   bolalarga nonushta  qildiriladi,  Shundan so‘ng tarbiyachi 
ularning  bedorligini  tash k il  etadi,  ular  bilan  o‘yin  -   m ashg4ulotlar 
o‘tkazadi, soat 9 dan boshlab birinchi  uxlashgayotqizadi.  So‘ng bolalarning 
uygw
onishiga qarab birinchi kichik g u ru h  bolalarini o‘rnidan tu rg ‘azadi (5 -6  
oylikkacha  b o ig a n   bolalarni),  ovqatlantiradi  va  ular  bedorligini  tashkil 
etadi.  U ndan  so'ng  soat  10  da  ikkinchi  guruh  bolalarini  ham   uyqudan 
tu rg ‘azadi  va  ovqatlantiradi  (5  oydan  to  9-10  oylikkacha).  O vqatlantirishni 
tarbiyachi  va  enaga  am alga  oshiradi.  Enaga  ovqatlantirishni  yakunlaydi, 
tarbiyachi  esa  birinchi  kichik  g u ru h   bolalari  bilan  o‘yin  -   m ashg‘ulotlar 
uyushtiradi.  Soat  10  dan  11.30  daqiqagacha  tarbiyachi  ikkinchi  kichik 
guruhdagi  har  bir  bola  bilan  (y a k k a   tarzda)  o‘yin  -  m ashg‘uloti  o ik a z a d i. 
Soat  11  da  birinchi  kichik  g u ru h d ag i  bolalarning  bedorligi  tugaydi.  U larni 
asta-sekin  ayvonda  uxlashga  yotqiziladi.  Bu  vaqtga  kelib  uchinchi  kichik 
guruhdagi bolalar uyg'onadilar, u lar o‘rnidan  turib, yuvintiriladilar, tush lik 
qildiriladilar.  Iarbiyachi  biroz  vaqtdan  so‘ng  ular  bilan  ikkinchi  o‘yin-
99

---

m ashg'uloti  o‘tkazadilar (butun  boshli  kichik guruh  yoki  har bir  bola  bilan 
navbatm a -  navbat).
Soat  12 dan boshlab ikkinchi kichik guru h  bolalarini (b edorlikdanso'ng) 
uxlashga yotqiziladi.  Tarbiyachi  va  enaga  bolalarni  kiyintirib  ayvonga  olib 
chiqadilar.
K unduzi  soat  13  dan  boshlab  uyqudan turish  va  yuvinish -ta ra n is h d a n  
so‘ng  birinchi  kichik  guru h   bolalari  ovqatlantiriladi,  shundan  so'ng  ular 
ayvonda  bedor  boiadilar.  So'ng  tarbiyachi  uchinchi  kichik  guruh  bolalari 
b ila n o ‘yin-m ashg‘uloti o‘tkazadi.  Biroz vaqt o'tgach, 9 oydan  12 oylikkacha 
boMgan  bolalar  uxlashga yotqiziladi.
Soat  14  dan  boshlab  ikkinchi  kichik  guru h   bolalari  turadi  va 
ovqatlantiriladi,  so;ng  m anejda  ular  bedorligi  tashkil  etiladi  va  ular  bilan 
o‘yin -  m ashg‘ulotlari  o‘tkaziladi.
Kun  davom ida uchinchi  m arta  14.30  dan  boshlab birinchi  kichik guruh 
bolalarini  ayvonda  uxlashga  yotqiziladi.  Tarbiyachi  ularni  kiyintiradi, 
enaga  esa  ularni  ayvonga olib  chiqib yotqizadi.
Soat  i 5  dan  16  gacha  ikkinchn  kichik  guruh  bolalari  bedor  boMadilar. 
Soat  16  dan  boshlab  ular  uxlashga  yotqiziladi.  Bu  vaqtda  esa  uchinchi 
qichik g u ru h   bolalari  uyqudan  turgiziladi  va  ovqatlantiriladi.
Soat  16.30  dan  boshlab  birinchi  kichik  g uruh   bolalari  asta-sekin 
uyqudan  turgiziladi,  so‘ng  ota-onalar  birinchi  va  uchinchi  kichik  guruh 
bolalarini  uyga  olib  ketishlari  m um kin.
Soat 18 da ikkinchi kichik guru h  bolalarn asta-sekin tu r ib ovqatlantiriladi 
ham da  ular bilan 
0
‘y in - m a s h g ‘u lo tlan  o;tkaziladi.  Soat  18.30 dan  19 gacha 
ota-onalar bolalarni  uyga olib  ketadilar.
Birinchi  guruh  kun  tartibi  uchun  kun  tartibi  jaray on larining   tez- 
tez  alm ashinib  turishi  xosdir.  Kun  tartibini  aniq  tashkil  etish  uyqu, 
ovqatlantirish,  hojatga  borish,  bedorlikni  o'tkazishdagi  pedagoglik  ta’siri 
bilan  qo‘shib olib  boriladi.
Uyquni  ochiq  havoda  tashkil  etish  uchun  ayvon  zarur.  Bolalar  harorat 
10-15 darajadan past boMmagan havoda m axsu sk iy im d au y q u g a yotqiziladi. 
Bolalar  uxlaydigan  xona  osuda  bo‘lm og‘i  lozim.  Bu,  ayniqsa,  kunduzgi 
uyqusi  arzim agan  narsaga  ham  buziladigan  8 -9   oydan  katta  bolalar  uchun 
zarur.
Uyqu  oldidan  bolalarni  beeovta  qilm aydigan  tinch  sharoit  yaratiladi. 
Agar  bola  uxlam asa  (bu  ko‘proq  9 -1 2   oylik  bolalarga  tegishli),  uning 
to‘shagi  yonida  bir  oz  o 'tirib   turiladi.  Uyquga  ajratilgan  vaqtga  rioya 
qilish  lozim,  uyqudan  ertaroq  uyg'onib  ketish  sabablarini  b arta raf etish  va
100

---

uyqu  m uddatini  cho‘zishga  harakat  qilish  kerak.  Uyg‘ongan  bolani  qayta 
yotqizishning  im koni  b o im a g a n d a   uni  g u ruhg a  olib  ketilib,  m anejga 
joylashtiriladi.
Har  bir  bolani  ovqatlantirish  uyqudan  turg ach   va  hojatdan  so'ng  unga 
m oijallan g an  ovqat tu ri bilan o‘tkaziladi.  Juda ovqatyeg isi kelgan bolalarni 
birinchi  bo'lib,  qolganlarini  esa  10-15  daqiqa  m anejda  qoldiriladi  va 
keyinroq  ovqatlantiriladi.  Bolaga  4 -5   oylikdan  boshlab  ovqatni  qoshiqda 
yarim   -   yarim   qilib  beriladi.  Bola  bu  paytda  ovqatlantiruvchi  tizzasida 
yarim   o‘tirgan  holda  bo'ladi.  Uni  yangi  turdagi  ovqatga  asta-sekin  o‘rgatib 
boriladi:  choy  qoshiqda  sila  qilib  ovqat,  so'ng   ko‘krak  suti  beriladi. 
O vqatlantirish  paytida  xotirjam   sharoit  b o iis h i  lozim ,  aks  holda  bola  tez 
chalg‘iydi  va ovqat yem ay  qo‘yadi.
5 - 6   oylik  bolalar  ham   k attalar  qo‘lida  yarim   o‘tirgan  holda  ovqat­
lantiriladi.  B olalar  ovqatni  koi'ganlarida  m ustaqil  tarzda  og‘izlarini 
ochadilar.  7 -8   oylik  bolalarga  chaynashga  ko‘nikishlari  uchun  non 
gardishini,  qattiqroq  pecheneni  berish  m um kin.  S akkizinchi  oyda  bolalar 
yaxshi  o‘tiradigan  bo‘lgach,  ikkitadan  qilib  m axsus  stolga  o lk a z ila d i  va 
tarbiyachi  ularni  navbatm a-navbat  ovqatlantiradi.  O vqatlantirish  paytida 
bolalarni  ozodalikka,  saranjom likka  o‘rgatish  zarur.  Buning  uchun  ular 
doimo  toza  stolda  ovqatlaitiriladi,  ovqat  oz-ozdan  sekin-sekin  beriladi, 
bu  bilan  bolaga  ovqatni  chaynash  im koni  yaratiladi,  og‘zini  artib  turiladi. 
X odim lar  bolaning  ishtaha  bilan  ovqatlanishini  yoki  unga  atalgan  ovqatni 
yeyayotganini  kuzatib  boradi. 
10-11 
oylik  bolalarni  m ustaqillikka 
obrgatayotganda  hali  qoshiq  tutishni  bilm aganlari  uchun  qattiq  non  berib 
qo‘yiladi.  O vqatlantirish  jarayonida  ovqatning  nom ini,  harakatlarni 
ko‘rsatib  berish  ketak,  bolani  ovqatning  ham m asini  yeyishga  xotirjam lik 
yaratish  va  suyib  rag‘batlantirish  lozim.
Tarbiyachi  bir  kichik  g uru h   balalarni  ovqatlantirayotganda  ham 
m anejdagi  bolalardan  ko‘zquloq  bo‘lib turadi.
Bolani  ovqatlantirib  b o ig a c h ,  uni  m anejga  qo4yiladi.  Tarbiyachi  uni 
erkalab,  turli  o‘yinchoqlar  bilan  siylaydi  va  u  harakatlarni  bajarishga 
oi-gatiladi.  So‘ng  tarbiyachi  boshqa  b olalarni  ovqatlantirishda  davom  etib, 
m anejdagilar ahvolidan xabardor bo‘lib turadi.
B olaning  kiyim i  alm ashtirilayotganda,  yuvintirilayotganda  u  haro- 
ratning  o‘zgarishiga ju d a  sezgir  ekanligiga,  kattalarn in g  keskin  h arakatlari 
ham  salbiy ta ’sir ko;rsatishiga e ’tibor berish zarur. Bolani yo‘rgaklayotganda, 
yuvintirayotganda,  nam  kiyim ini  alm ashtirayotganda  gapga solish, avaylab 
m uom ala qilish joiz.
101

---

B olalar  hayotining  birinchi  yilida  bolalarining  u larda  xilm a  xil  xulq 
shakllari  tarkib  topadi.  Tarbiyachi  yoki  enaga  bedorlik  soatlarida  kichik 
g uruhdagi  har  bir  bolani  o‘yinchoqlarni  tom osha  qilishga,  narsalar  bilan 
harakat  qilishga,  qichqirishga,  harakatlanishga, tovushlarga  quloq tutishga, 
kattalar  bilan  muloqotga undaydi.
Kun  davom ida birinchi  kichik guruh  bolalarining  bedorligi  uch  davrda 
tashkil  etiladi.  Birinchi  davr soat 9.30  daqiqadan to  11  gacha,  ikkinchi  davr 
soat  13  dan  to  14.30  gacha,  uchinchi  davr soat  10.30  daqiqadan to  bolaning 
uyga  ketishiga  qadar.  Bolalar  bedorligini  tashkil  etish  jarayoni  ularning 
u y g ^n g an d a n   so‘ng  o‘rnidan  tu rg ‘azishni,  yuvin ishn i,  m assajni,  qayta 
kiyintirishni,  ovqatlantirishni  (bolalar  yasliga  em izgani  kelgan  onalarga 
beriladi  yoki  bolalar  guruhda  ovqatlaitiriladi)  o‘z  ichiga  oladi.  So'ng 
bedorlikning qolgan qism ini  bolalar m anejda o lk a z a d ila r.  B olalar m anejga 
kiyintirgan  holda  joylanadi:  3,5  oylik  bolalarning  q o ii  ochiq  qoldiriladi, 
gavdasi  va  oyoqlari  esa  yoi'gaklanib,  paxm oq  adyolga  oTaladi.  4 -5   oylik 
bolalar kofta polzunkalarda b o iad ilar.
B edorlik  vaqtida  bolalar  bilan  m uloqot,  bolalarning  m ustaqil  faolligi 
va tarbiyachi tom onidan o‘tkaziladigan o‘yin -  m ashg‘ulotlar uyushtiriladi. 
Tarbiyachi  bolalarda  m o ija l  olish  -   tadqiqot  harakatlarini  rivojlantirish 
uchun  bolaga  shaqildoqlar  beradi,  ularni  ushlashga  undaydi,  agar  bola 
ushlay  bilm asa,  shaqildoqni  uning  kaftiga  qo‘yadi,  uni  ushlashga,  solngra 
tutib turishga da’vat etadi.
Tarbiyachi 
ba’zan  bolaning  harakatlarni 
ra g ‘batlantirish 
uchun 
shaqildoqni  faqat  uning q o iig a   em as,  balki  og‘ziga ham  yaqinlatishi  m um- 
kin.  Tadqiqotlarning  ko‘rsatishicha,  bunda  bilishga  oid  faollik  o rtar  ekan. 
Tarbiyachi  eshitishni rivojlantirish  m aqsadida  uzoqdan  nim adir  taqillatadi, 
bolaning  ovoz  kelayotgan  tom onga  boshini  burishini  kuzatadi,  jarangdor 
qo‘shiq,  m etallofon,  childirm a  ovozi  bilan  bolalar ko'nglini  ochadi.
G uruh  m utasaddilari  taassurotlarni  boyitish,  ijobiy  h is-tu y g iilarn i 
ra g ^ a tla n tirish   m aqsadida  bolalarni  vaqti-vaqti  bilan  q o ig a   olib  ko‘ta- 
radilar,  ularni  kuldiradilar,  ularning  guvranishlari  va  bijir-bijirlarini 
qoMlab -  quvvatlaydilar.
B edorlikning  birinchi  davrida  6  oylikkacha  boTgan  bolalarni  massaj 
qiladilar va  havo  vannasida tutadilar.
O vqatlantirilgandan  so‘ng  2 5 -3 0   daqiqa  o‘tgach,  bolalarning  oldin- 
gi  m ustaqil  harakatlarini  hisobga  olgan  holda  y akk a  tarzd a  o‘yin  -  
m ashg‘ulotlar  o‘tkaziladi.  M asalan,  tarbiyachi  o ‘yin  -   m ashg'uloti 
o4tkazm oqchi  bo‘lgan  bola  yetarlicha  harakatlar  bajargan  b o isa ,  u  bilan
102

---

nutq  o‘stirishga  oid  o‘yin  -   m ashg‘uloti  o ik a z is h i  lozim  bo‘ladi;  agar 
bola  harakatsiz  qolib,  o‘yinchoqlarni  tom osha  qilgan  va  guv  -   guvlagan 
b o is a ,  harakatlarni  rag'batlantiradigan,  sudralishni  o‘stiradigan  o‘yin  -  
m ashg‘u lotlarni o‘tkazgani  m a’qul.
N utq,  q o ila r  harakatlari,  um um iy 
h arakatlarn i  rivojlantiruvchi 
©‘y in -m ash g iilo tlarn i  har  bir  bola  bilan  y ak k a  tarzda  o‘tkaziladi.  U lar  3 
daqiqadan 6 daqiqagacha davom  etadi.  O datda,  bolalar bilan o‘tkaziladigan 
o‘yin-m ashg‘ulotlari  m anejda  olib  boriladi.  U  yerda  bolalar  bedorlik 
tu gagun cha b o iad ilar.  3 - 4   oylik  bolaga  chalqancha yotishdan  qorni  bilan 
yotishga o‘tish  uchun k attalarning yordam i talab etiladi,  5 - 6  oylik bola esa 
o‘zi  erkin  ag ‘darila  oladi,  q o ila rig a  tayanib  tu ra   oladi,  tirsakdan  bukilgan 
qo‘llari  bilan  siljiy  oladn.  Siljishni  rag4batlantirish  m aqsadida  bolaning 
oyog‘iga kaftni  qo‘yish,  shuningdek, o‘yinchoqqa jalb   qilish m um kin.
Ikkinchi  kichik  guruh  bolalari  (5 -6   oydan  9 -1 0   oygacha)  ertalab  7  dan 
8  gacha,  so‘ng  10  dan  12  gacha,  14  dan  16  gacha  va  bedorligini  tashkil 
etish  soat  8  dan  to  ota-onalari  ishdan  qaytgunlarigacha  bedor  b o iad ilar. 
B edorlikni  tashkil  etish  c h o g id a   bolalarda  ijobiy  xulq,  harakat  va  nutqiy 
faollik,  narsalar  bilan  xilm a  xil  harakatlarni  bajarish  uchun  sharoitlar 
yaratiladi.
B edorlikni  tashkil  etish  jarayoni  bolalar  uyg‘ongandan  so'ng  bosh- 
lanadi.  Tarbiyachi  bolalarni  asta-sekin  kiyintiradi  va  ovqatlantiradi. 
So‘ngra bolalarni (koftochka, to‘pig‘i yopiq  ishtonchalar,  kolgotkalar v a ju n  
paypoqlar  kiygan)  em aklash,  ko‘tarilish,  turish ,  o‘tirish  uchun jihozlangan 
m anej  tepaga joylashtiradi.  U yerda shuningdek,  bir necha qopqoqli  qutilar, 
bir  necha  qopqoqli  tog‘orachalar,  ikki  qavatli  m atreshkalar,  koptok  va 
hokazolar  (bir  vaqtning  o‘zida ju d a   ko‘p  o'yinchoqlarni  qo‘yish  inum kin 
em as)  qo‘yiladi.
B olalar  ovqatlantirilgan  zahoti  biroz  m uddat  m ustaqil  ravishda 
o‘yinchoqlar  bilan  m ashg‘ul  b o iad ilar,  atrofdagi  narsalarni  ko‘zdan 
kechiradilar,  tinglaydilar.  Tarbiyachi  ovqatlantirishni  tugatgach,  ikkinchi 
kichik  g uruh  bolalari  bilan  yakka  tarzda  ow
yin  -   m ashg‘ulot  o‘tkazishga 
o ia d i,  bola  bungacha  nim a  bilan  shug‘u llangaaini  hisobga  oigan  holda 
m assaj  va gim nastikaga kirishadi.
B edorlik jarayonida  xodim ning  har  bir  bola  bilan  m uloqoti  tarbiyaviy 
va  ta iim iy   jih atg a  ega  b o ia d i.  Shu  m aqsadda  obyektiv  -   yo‘naltirilgan 
m uloqotdan  foydalaniladi,  bunda  tarbiyachi  bola  diqqatini  narsa  yoki 
h arakatga  qaratadi  va  shu  zahoti  uning  nom ini  aytadi.  B olalarda  yangi, 
to ‘satdan  paydo  b o ia d ig a n   narsalarga  nisbatan  m o ija l  olish  reaktsiyasi
103

---

rivojlantiriladi,  g‘ayriixtiyoriy  diqqati  rag;batlantiriladi.  Bu,  ayniqsa, 
bola  bilan  m uloqotga  kirishish  paytida,  tarbiyachi  q o iid a   oldin  choyshab 
tagiga  yoki  xalat  cho‘ntagiga  yashirib  qo‘yilgan  yangi  o‘yinchoq  paydo 
b o ig a n d a   yaqqol  nam oyon  boMadi.  Shu  zahoti  o‘yinchoq  bilan  bir-ikki 
harakat  qilib,  uni  yashirish,  bu  bilan  unda  o‘yinchoqni  yana  ko‘rishga 
istak  uyg‘otish,  uni  takror  ko‘rsatib,  qidirishga  undash  lozim.  Bolalarga 
yangi  narsalarni  ko‘rishga  qiziqishni  yangi  buyum lar,  harakatlar,  kattalar 
tashrifidan  foydalangan  holda  bir  necha  m arta  uyg'otish  kerak.  N otanish 
odam lar,  yangi  o‘yinchoqlar  bolalarda  ovoz  reaktsiyalari  uchun  zarur 
b o ig a n   bevosita  jonlanish  uyg'otadi,  tarbiyachi  esa  bola  talaffu z  etgan 
bo^g'inlarni  takrorlagan  holda  bolani  yana  takrorlashga  undashi  lozim. 
Tarbiyachi  buning  uchun  bedorlik  vaqtida  «ha-ha-ha»,  «m a-m a-m a» 
qabilidagi  bo‘g4inlarni  m ashq  qilishga  undashi  kerak.  Tarbiyachi  bolaning 
o‘yinchoqlar  bilan  m uom ala  qilishidan  uni  bir  vaqtda  ikki  buyum   bilan 
harakat  qilishga  o'rgatishda  foydalanadi, 
11
  bu  harakatlarni  dastlab  bola 
q o ii  bilan  bajaradi  yoki  harakat  usulini  bir  necha  m arta  kocrsatadi. 
B edorlik  chog'ida  harakatlarni  o‘stirish  katta  o‘rin  egallaydi.  B olalar  7 -8 
oylikdan  boshlab  em aklaydi.  Tarbiyachi  em aklashni  takom illashtirish 
m aqsadida  bolalarni  erkalagan  holda  ularga  o‘yinchoqlarni  ko'rsatadi, 
u larni  o ^ in ch o q m i  em aklab  kelib  olishga  undaydi.  Bola  shikastlanm asligi 
va  yiqilm asligi  uchun  uning  m ustaqil  harakatini  kuzatib  turish  lozim ,  aks 
holda bola cho‘chib qolishi  va kerakli harakatni  bajarm ay qo‘yishi m um kin.
B edorlikning ikkinchi davrida tarbiyachi o " y in - m a s h g kulotlari o‘tkaza 
borib  har  bir  bolaning  faolligini  uyushtiradi.  A gar  tarbiyachi  bu  vaqtda 
boshqa  bolalar ham   uni  diqqat  bilan kuzatib turishganini  bilib  qolsa,  ularni 
ham  m ashg'ulotga jalb  qiladi.  Shunday  qilib,  birm uncha  kichik gu ruh   bilan 
o‘yin-m ashg‘uloti  o îk a z is h   m um kin  bo‘lib  qoladi.
B olalarning m ustaqil faolligidan uyushtiriladigan o‘y in -m a s h g 'u lo tig a  
o‘tishi tabiiy  va  ixtiyoriy  kechadi.
O^yin  -   m ashg‘ulotlarni  bolalarni  buyum lar  bilan  qilinadigan  yangi 
harakatlarga,  buyum   va  harakatlarning  nomini  anglatuvchi  yangi  so'zlarga 
o‘rgatish uchun o‘tkaziladi.  B edorlik soatlarida bolalarni ovutish  m aqsadida 
quvlashm achoq,  berkinm achoq  va  turli  quvnoq  o‘yin larni  tashkil  etish 
m a’qul.
9 -1 0  oydan  1  yoshgacha  bo‘lgan  bolalar  ko‘proq  bedor  boMadilar.  Shu 
vaqtda  massaj  va gim nastika  o‘tkaziladi.  Q abuldan  so‘ng  ular 2 soat (soat 7 
dan 9 gacha)  bedor b o iad ilar.  K unduzi ular soat  11,5  dan  14 gacha, y a’ni 2,5
104

---

soat (b edorlikning bu davrida o'yin -m a s h g 'u lo tla ri o 'tk azilad i) va tu sh d an  
so'ng  16  dan  18  gacha  bedor  bo‘ladilar.  B edorlik  vaqtida  g o'dakn i  liar 
tonionlam a  rivojlantirishga,  ayniqsa,  unda  asosiy  harakatlarni,  b u y u m lar 
bilan  bajariladigan  harakatlarni,  nutqni  o‘stirishga  qaratilgan  yaxlit 
tarbiyaviy is h n io ‘tkazish lozim. B uning uchun to ^ iq o rtid a g ig u ru h  xonasida 
divancha,  quti,  xoda,  yoy  va  boshqa  narsalar  qo‘yish  kerak.  Bu  yoshdagi 
bolalar em aklay  oladilar,  suyanchiqqa tayangan  holda  erkin tu ra oladilar va 
oshib o‘ta oladilar,  m ustaqil tarzda y u ra boshlaydilar.  Dastlabki paytda bola 
ikki-uchta  cho‘chib-cho‘chib  qadam   tashlaydi.  K attalar  bolani  diqqat  bilan 
kuzatib borib, yiqilm asligi uchun ushlab boradilar.  B aquvvat, sog‘lom, ko‘p 
vaqtini  harakatd a  o‘tkazadigan  bolalar  tarbiyachining  «D ilorom ,  kelaqol» 
degan undoviga bajónidil  ko'nib yu ra boshlaydilar.  Bolalar yil  oxiriga kelib, 
k attalar yordam id a va m ustaqil yu ra boshlaydilar, o 'tira  oladigan  boiadH ar, 
o 'rind iq larda  o'tirad ilar,  u  yoq  -   bu  yoqqa  o 'girilib  «o‘ynaydilar».  B olalar 
bedorlik  vaqtida  turli  buyum   va  o‘yinchoqlar  bilan  m aqsadga  yo‘nalgan 
harakatlar  qiladilar.  Yangi  harakat  usullarini  rivojlantirish  m aqsadida 
bolalarga  rezinali,  tselluloidli  va  plastm assali  o‘yinchoqlardan  tashqari 
ular  m ayda  b u yum larini  soladigan  paqirchalar,  tovoqchalar,  bitonchalar  va 
hokazolar,  shuningdek,  qopqoqli  qutichalar,  m atryoshkalar,  kubiklar,  turli 
kattalikdagi  koptokchalar  beriladi.  Shuningdek,  bolalarga  ularni  taqlidiy 
h arakatlarga  undagan  holda  syujetli  o‘yinchoqlar  (qo'g‘irchoq,  kuchukcha 
va  h.  k)  ta k lif etiladi  (qo'gMrchoqni  allalash»,  «qo'g'irchoqni  boqish»  kabi 
harakatlar  uchun).
Tarbiyachi  m ustaqil  o‘yinlardan  so'ng  shu  yernin g  o;zida  b olalarnin g 
to"siq  ortidagi  doim iy  o‘yinlari  o4rniga  rejada  ko¿rsatilgan  o‘yin  -  
m ashg'ulotni  3 - 4  bola bilan bir v a q td a o ‘tkazadi.  Bunda bolalarning nutqini 
o‘stirishga  oid  m ashg‘ulotlar katta  o‘rin  egallaydi.
Shunday  qilib,  bir  yoshli  bolalar  hayotini  tashkil  etishda  kun  tartibi 
m arkaziy  o i'in n i  egallaydi.  Shu  bilan  birga  to‘g‘ri  tashkil  etilgan  kun 
tartibini  bolalar faolligisiz tashkil etib  b o lm aydi.  B olalarni  o‘rab tu rgan  va 
ular  im koniyatlariga  ham da  tarbiya  vazifalariga  muvofiq  keluvchi  m oddiy 
m uhit vaqti-vaqti  bilan  o‘zgarib turadi.
B edorlikni  tashkil  etishda  bolalarning  turli  xulq  shakllaridagi 
ehtiyojlarini qondirish, shuningdek, bolaning m uom ala, harakatlar, buyum li 
harakatlar,  bilish jarayonlari,  nutqni  o4stirishga,  liar tom onlam a tarbiyalash 
vazifalarini  hal  etishga  yo‘naltirilgan  faol  faoliyatini  m urakkablashtirish 
ko‘zda tutiladi.
105

---

B irgalikdagi  hayot  tarzi  sharoitlarida  bolalar  faoliyatining  yakka 
tarzdagi  shakllarini  keng  tashkil  etish  va  ular  bilan  m uom ala  qilish 
im koniyati boMganda kichik g u ru h lar bolalari bilan kun tartibi jarayonlarini 
am alga  oshirish  ko‘zda  tutiladi.  Yosh  davrining  oxirida  alohida  guruhiy 
o‘yin -  m ashg'ulotlarga o'tish  m um kin.