F. R. Abduraxmonov

Qiziqish - bu qandaydir fanni bilishga bo‘Igan ishtiyoq, intilish bilan bog‘liq hodisa bo‘lib, kasb tanlovchini xatti - harakatidir.

Mayil - kasb tanlovchini ma ’ lum bir faoliyat bilan shug ‘ ullanishga intilishidir. Qiziqish va mayilni bir - biri bilan mos tushushi yoki tushmasligi mumkin. ulaming birligi bitta, bir qancha va ko‘pgina faoliyatlarga qaratilgan bo‘lishi mumkin.

“Bajara olaman” - qobiliyatlar, sog‘ligi darajasi.

Qobiliyat - bu ma’lum bir ish faoliyatini bajarishni osonlashti- ra oladigan individual qobiliyatlar hisoblanadi. Kasb tanlovchini o‘zlashtirayotgan bilimlarini yengil va oson o‘zlashtira olishi hi­soblanadi.

“Xohlayman” va “bajara olaman”dan tashqari yana uchinchi to- mon borki, bu “Kerak” deb nomlanadi. Bu mehnat bozorining ehti­yoj lari hisoblanadi.

Bu formula asosida kasb tanlashga bo‘lgan talablar asosan tu- shuntiriladi. Kasb tanlashga bo‘lgan talablar mohiyati jihatidan quyi- dagi savollarga javob berishni talab qiladi. Ya’ni “qanday qilsam o‘z hayotimni 1/3 qismini baxtli qila olaman”. XVI asrdayoq Frensis Bekon o‘z hayotini baxtli deb hisoblaganlaming ko‘pchiligi o‘zi yoq- tirgan kasb bilan shug‘ullangan insonlar deb ko‘rsatgan edi. Agarda o‘zingiz yoqtirmagan kasb bilan shug‘ulansangiz u holda har kuni kamida 8 soat yoqtirmagan kasbingiz bilan shug‘ullanasiz. Bu esa sizda toliqishni, tez charchab qolishni sababchisi bo‘ladi.

K.M. Gurevich har qanday inson biror bir kasbni egallashi mum­kin deydi, lekin gap shundaki bu inson shu kasbni egallashga qancha vaqt sarflagan. Agarda u tanlagan kasbini o‘zi qiziqib tanlagan bo‘Isa u holda undagi qobiliyat kasbni tez o‘zlashtirishga imkoniyat beradi. Aksi bo‘lsa bu kasbni tanlashga qiyinchiliklar paydo qiladi. Albatta o‘z ustida ishlab borgan kasb tanlovchi kasbni oson va qulay o‘zlashtiradi.

Noto‘g‘ri kasb tanlash taxminan uchta yo‘nalishda ko‘zga tashlanadi:

1. 
   Kasb dunyosini bilmaslik - mavjud kasblar va kelajagi dolzarb kasblami bilmaslik.
   
2. 
   Kasb tanlash Qonunlarini bilmaslik.
   
3. 
   0‘z - o‘zini bilmaslik - ya’ni “Men nimaga ega bo‘lishni xohlayman” va “nimadan men qoniqaman” degan savollarga о‘zida javob topmaslik.
   

Katta hajmga ega bo‘lgan kasblami tanlash uchun o‘ziga xos kasb­lar klassifikatsiyasi mavjud. Kasb klassifikatsiyasini E.A. Klimov tomonidan ko‘rsatib berilgan tasniflari mavjud. Unga asosan kasb­ni beshta predmet, uchta maqsad, to‘rtta omillar va to‘rtta mehnat sharoitlariga asosan tasniflash mumkin. E.A. Klimov mehnat qurol- lariga asosan beshta gumhni ko‘rsatadi. Bu “inson - texnika”, “in­son - inson”, “Inson - tabiat”, “inson - belgilar tizimi”, “Inson - ba- diiy obraz”.

1. 
   Inson - texnika. Bu kasb guruhiga ishlab chiqarish bilan bog‘liq bo‘lgan, texnikani loyihalash va ta’mirlash bilan bog‘liq bo‘Igan kasblar kiradi. Bular injener, konstruktor, uchuvchi, mash- inist, haydovchi, elektrik, quruvchi va boshqalar.
   
2. 
   Inson - inson. Bu kasb alohida ijtimoiy xarakterga ega bo‘lib o‘ziga xos ruhiy holatlami ham talab qiladi. Bu kasblar insondan chidam va talabni so‘raydi. 0‘ziga mas’uliyatni olishni, o‘zidagi emotsional holatlami boshqarishni talab qiladi. Bularga shifokor, hamshira, o‘qituvchi, tarbiyachi, ofitsiant, yurist, sotuvchi, sarta- rosh, ekskursovod va boshqalar kiradi.
   
3. 
   Inson - tabiat. Bu kasb egalari tirik va jonsiz tabiat bilan alo- qadagi kishilardir. Tabiiy resurslami o‘rganuvchi, hayvonlar va o‘simliklami parvarishlovchi, ulami davolash bilan bog‘liq sohalar. Bularga agronom, zootexnik, veterinar, kinolog, o‘simlikshunos, geolog, ekolog va boshqalar kiradi.
   
4. 
   Inson va belgilar tizimi. Bu kasb namoyondalariga og‘zaki va yozma nutq bilan bog‘liq, son, miqdor va hujjatlar bilan ishlovchilar kiradi. Bular iqtisodchi, hisobchi, lingvist, matema- tiklar, programmistlar, natariustlar va boshqalar kiradi.
   
5. 
   Inson - badiiy obrazlar. Bularga musiqa, badiiy - adabiyot, aktiyorlar va boshqa soha egalari kiradi. Bular ijodiy ish kishilari hisoblanib ular ijodiy faoliyat bilan shug‘ullanadilar. Bu soha ega- larida ijod qilish qobiliyati, talant, mehnatsevarlik kabi tomonlar bo‘lishi zamr hisoblanadi.
   

Albatta bu sanab o‘tilganlar barcha sohalami qamrab olmaydi. Bulardan tashqari ko‘pgina sohalami aralash holatlarini ko‘rsatuvchi kasblar ham mavjuddir.

Kasbga qo‘yiladigan talablar bu inson psixik xususiyatlari va ja- rayonlari bilan ham bog‘liqdir. Kasb tanlovchi kasb tanlashda o‘zidagi tasavvur jarayonini ham taraqqiy etdirgan bo‘lishi kerak. 0‘zi tan- layotgan kasbni ko‘z oldiga keltira olmasa u bu kasbni egallay ol­maydi. Kasb tanlashda muhim tomonlardan biri bu insonga beri- ladigan kasbiy maslahatlar hisoblanadi. Kasbiy maslahat (angl. vocational counseling) — insonlarga kasb tanlashda yoki kasbni qayta tanlashlarida yordam beruvchi metod hisoblanadi. Kasbiy maslahat ayniqsa yoshlar uchun zarur bo‘lgan jarayon hisoblanadi. Yoshlar kasb tanlayotganlarida hali o‘zlarini to‘la anglay olmagan va unda adashib qolishlari yoki ikkilanishlari mavjud bo‘ladi. Bu sharoitda kasb psixologio‘z maslahatlari bilan yoshlarga yordam be­radi. Kasbiy maslahat ishini uch etapga ajratish mumkin.

• 
  Kasbiy maslahatga tayyorgarlik o‘quvchilami kasbni ong­li ravishda tanlashga olib kelishi kerak va bu maktabdagi o‘qish davrini qamrab olishi kerak bo‘ladi.
  
• 
  Oxiriga yetkazilgan kasbiy maslahatning maqsadi - bu o‘quvchilami qiziqishlarini, intilishlarini va psixofiziologik qo­biliyatlari asosida ularga yordam berish hisoblanadi.
  
• 
  Aniqlovchi kasbiy maslahat maktab chegarasidan tashqa- riga chiqadi va kasb - hunar, oliygoh, ishlab chiqarish bilan bog‘liq bo‘ladi.
  

Hozirgi vaqtda amaliy psixologlar oldida asosan to‘rtta asosiy yo‘nalish shakllanib kelmoqda. Bular 1) psixodiagnostika; 2) psi­xologik maslahat; 3) psixologik profilaktika; 4) psixologik korrek- siya hisoblanadi. Psixologik maslahat psixodiagnostik tekshiruv- dan keyin beriladi. Bu beriladigan maslahatlar aniq, tushunarli va amaliy jihatdan tadbiq qilinadigan holatda berilishi kerak bo‘ladi. Bundan tashqari psixologik maslahat kasb tanlovchini psixolog bilan olib boriladigan suhbatidan keyin ham berilishi mumkin. Psixologik maslahatga shuningdek o‘qituvchilar bilan, ota - ona­lar bilan ulaming o‘quv jarayonidagi ishlari va o‘z mutaxassis- ligini oshirish bilan bog‘liq holda ham olib boriladi.

Takrorlash uchun savollar

1. 
   . Kasbga yo‘naltirishda ta’lim va unga bo‘lgan e’tibor. Ta’lim tizimi, undagi psixologik sharoit va kasb tanlash.
   

2. 
   0‘qituvchiningpsixologikmaslahatxizmatlari. 0‘quvchilarda bilim olishga bo‘Igan intilishni yanada rivojlantirish.
   

3 . Kasb tanlashda bilim manbalarini yanada ko‘paytirish. Kasb tanlashda o‘z bilimlariga va malakalariga ishonch hosil qilish. Kasb tanlashda kuchli iroda va uni mustahkamlash.

4. 
   Kasb tanlashga qo‘yiladigan talablar. Tasavvur haqida bi- limga ega bo‘lish. Kasbiy maslahat va uning natijalari. Kasbga yo‘naltiruvchi maslahat va uning ahamiyati. (prof.konsultatsiya).
   

3. 
   Kasbga yo‘naltirishda ta’lim muhiti va uning psixologik xavfsizligi Kasbga yo‘naltirishda ta’lim muhiti va shaxs imkoniyatlari
   

Insonni kasbga yo‘naltirish, uni hunarli bo‘lib o‘z rizqini o‘zi topib hayot kechirishi bu jamiyat uchun eng zarur bo‘Igan jarayon hisob­lanadi. Jamiyat o‘z fuqarolarini o‘zi uchun kerak bo‘lgan kasblarga o‘rgatishga har doim intilib kelgan. Buni biz insoniyat tarixidan juda yaxshi bilamiz. Jamiyatning rivojlanishi, taraqqiy topib mustahkam- lanishi ko‘p jihatidan insonga, uning egallagan kasbiga bog‘liqdir. Jamiyat insonlami ishlab chiqarishi, yangi va yangi bilimlarga su- yangan holda ishlab chiqarish bilan bog‘liq malakalami o‘zlashtirib borishiga suyanadi. Jamiyatning o‘zi ham o‘zi uchun kerakli bo‘lgan kadrlami yaratishga, ulami tarbiyalashga va ta’lim berib, o‘rgatib jamiyatga kerakli kadr qilib yetishtirishga intiladi. Demak, jamiyat ham yangi kadrlami yaratishga ehtiyoj sezib boradi.

Jamiyat ta’lim berishda, ya’ni kadrlami tarbiyalashda o‘zining ri- vojlanganlik darajasida sharoitlar yaratib beradi. Bu esa jamiyatning oldida turgan manfaatlar, ehtiyojlar va qiziqishlardan kelib chiqadi. Ta’lim jarayonidagi muhitni biz ikki tomonlama tushunishimiz zarur. Bu birinchidan jamiyat tomonidan yaratilayotgan sharoitlar bo‘Isa, ik- kinchidan ta’lim olayotgan shaxsni ham subyektiv dunyoqarashlariga bog'liq bo‘ladi. Insonda ma’lum bir darajada o‘zini anglash, jamiyat- dagi egallashi kerak bo‘lgan o‘mini bilib borishi, o‘zidagi maqsad va manfaatlami jamiyat manfaatlari va maqsadlari bilan bog‘lay olishi, o‘zi va jamiyat uchun foydali ishlami qilishga bo‘lgan munosabatidan kelib chiqqan holda shaxs o‘ziga ta’lim olish uchun sharoitlar yaratadi. Har qanday qiyinchiliklarga chidam va matonat bilan, iroda kuchini sarf qilib borib maqsadi yo‘lida kurashib boradi. Bu kabi ko‘plab to­monlar insonning subyektiv tomonini tashkil qilib, asosan undagi psi­xologik jarayonlarga bog‘liq bo‘ladi. Inson o‘zida o‘zi yoqtirgan kasb­ni egallashga kuch topa olsagina o‘z orzulariga va niyatlariga etadi. Bu yerda insonni psixik jarayonlarining kurashi ketadi, ya’ni yaxshi yo‘nalish olish yoki yomon yo‘lga kirib ketish. Yengil hayot uni jazo- laydi. Mehnatga asoslangan kasbni egallash esa uni rag‘batlantiradi. Ko‘rinib turibdiki, insonni o‘zida ikki tomonni kurashi har doim yuz berib turadi. Inson o‘zini yaxshi tomonlari bilan, irodasi va chidami bi­lan yaxshi kasblami egallab boradi va jamiyatda o‘z hurmatiga sazovor bo‘ladi. Bulaming asosida insonni o‘z - o‘zini anglash jarayoni yotadi.

Jamiyat ta’lim berishda o‘z kadrlarini yaxshi mutaxassis bo‘lishini istagan holda ta’lim uchun sharoitlar yaratib beradi. Ta’lim muhiti juda ko‘p omillarga bog‘liq bo‘lib uni shakllantirish va yo‘lga qo‘yish ko‘pgina mehnatni talab qiladi.

Hozirda shaxsga kasb tanlash uchun va shu kasbga о‘qish uchun hamma sharoilar mavjuddir. Jamiyatimiz ta’lim tizimida olib bo- rayotgan barcha ishlar, islohotlar faqat bir narsaga qaratilgan, bu ham bo‘Isa jamiyatga kerak bo‘Igan bilimli kadrlami tarbiyalash va ulardan jamiyatga kerakli bo‘Igan manfaatlami olish. Albatta inson eng awalo o‘z manfaatlariga o‘z e’tiborini qaratadi. Bu in­sonni o‘zi yoqtirgan kasbni egallashi, undan o‘zi uchun foyda olishi, bukasbda kareraqila olishga intilishi, o‘z ishiga ijodiy yondoshib undan zavqlanishi kabi manfaatlami ko‘zlaydi. Inson qachon o‘zi tanlagan kasbdan foyda oladi? Bu avvalam bor o‘z manfaatlarini jamiyat, davlat manfaatlari bilan uyg‘unlashtirgan holda yuz be­radi. Bu manfaatlar insonda ma’lum bir qiziqishlami, motivlami shakllanishiga olib keladi. Albatta bundan tashqari ko‘plab ta’lim muhitiga ta’sir etuvchi omillami sanab o‘tish mumkin. Bularda quyidagilami namuna sifatida ko‘rsatish mumkin:

Davlatimizni olib borayotgan islohotlari asosan ta’lim muhitini yaxshilashga va yaxshi kadrlar tayyorlashga qaratilgandir.

Ta’lim tizimini shakllantirish va ta’limga kerak bo‘ladigan asosni yaratish, yangi zamonaviy darsliklar yaratish, o‘qitishning zamonaviy ko‘rinishlarini shakllantirish va shu kabilar.

0‘quvchi - talabalami psixologik xususiyatlaridan foydalangan holda ularda yangi pedagogik asosdagi bilimlar tizimini shakllantirish.

Xar bir o‘quv maskanini zamonaviy talablar asosida ta’minlash.

0‘quvchilar uchun zamr bo‘Igan o‘quv darsliklarini, o‘quv qo‘l- lanmalami yaratish va ularda zamonaviy ta’lim tizimini aks ettirish.

0‘quvchilarga qulayliklar yaratib bera oladigan kutubxonalami shakllantirish.

Darslar davomida о ‘quvchilami mustaqil fikrlay olishiga zarur bo‘Igan uslublardan foydalanish va shu kabilar.

Albatta bunday qulayliklardan foydalanayotgan yoshlarni bi­lim olishlarida o‘zlarining subyektiv imkoniyatlarini ko‘rsata olish. 0‘zini anglagan holda ichki imkoniyatlarini ishga solish, javobgar- likni his etish, shaxs sifatida shakllanishlariga zarur bo‘Igan ichki rezervlardan keng foydalana olish. О‘sib kelayotgan yosh avlod yarat- ib berilayotgan imkoniyatlami his etgan holda o‘z - o‘zini tarbiyalab borib, shaxs sifatida bu imkoniyatlami kengaytirishi zarur. Shaxs si­fatida yoshlardajudako‘plab imkoniyatlar mavjud. Bular 1) Shaxsni ichki rezervlari, subyektiv imkoniyatlari hisoblanadi.2) Unga yaratil- gan tashqi imkoniyatlardan unumli foydalangan holda o‘z bilimlarini, malakalarini shakllantirib borish.3) Shaxsdagi imkoniyatlardan yana muhim tomoni bu milliy qadriyatlarga asoslangan holda ahloqiy, estetik, ijtimoiy, iqtisodiy bilimlami o‘zlashtirib borib o‘zidagi im­koniyatlami yanada kengaytirish hisoblanadi. 4) Shaxs kasb egallashi uchun zarur bo‘Igan malakalar bu oilada, atrofdagi yaqinlar orasida shakllanadi, ulaming ta’siri shaxsdagi imkoniyatlami yana bir qirrasini tashkil etadi. 5) Shaxsni o‘zligini anglashi, tanlagan kasbiga intilib borishi, buning uchun o‘zidagi psixologik xususiyatlami shakllanti- rishi ham uning imkoniyatlarini ko‘rsatadi. 6) 0‘quv maskanlarida o‘qituvchi va o‘quvchi o‘rtasidagi o‘zaro faoliyat ham o‘quvchining imkoniyatlarini shakllanishiga olib keladi.

Albatta o‘quvchilami ta’lim olishlariga yaratilayotgan muhit juda zamrdir. Yaratilayotgan sharoit o‘quvchilar orasidan aqlli, bilag‘on, malakali insonlami yetishtirib chiqadi. Shu bilan birga shaxsning ham o‘z imkoniyatlarini shu maqsadga qaratilishi kadr­lami sifatini yaxshilashga olib keladi. Shaxsning o‘z imkoni­yatlarini ko‘rsata olishi bu psixologik jarayonlar va psixologik xususiyatlar bilan uzviy bog‘liqdir.

Psixologik jarayonlar va psixologik xususiyatlar

Kasbga yo‘naltirish bu o‘ziga yarasha muhim va zaruriy jarayon bo‘lib, unda kasbga yo‘naltirilayotgan shaxsni psixologik xususiyat­lari va psixologik jarayonlar muhim o‘rganish kerak bo‘lgan hodisadir.

8-chizma

Ma’lumki psixika - bu miya tomonidan mavjud borliqni aks etti- rish, insondagi uchta psixologik hodisani psixologik jarayonlarni, psix­ologik holatni va shaxsning xususiyatlari ko‘rinishidagi jarayondir.