F. R. Abduraxmonov

6-chizma :[18, 107. ]

Quyidagi chizmada o‘qituvchini psixologik maslahatlari ko‘rsatib berilishi bilan birga, o‘ziga xos talablarga ham javob berishi ko‘zga tashlanadi. Ayniqsa meditsinaga xos tekshiruvlar kasb tanlovchini kasbga bo‘lgan jismoniy layoqatini ko‘rsatib beradi.

0‘qituvchi kasbiy maslahatlar berish davomida o‘quvchidagi yutuqlami va kamchiliklami kuzatib borib o‘quvchiga o‘z masla- hatlarini berib borishi va uni kasbga tayyorlashi muhim jarayon hisoblanadi.0‘quvchilami yangi adabiyotlar bilan tanishtirish, kasb­ga kerak bo‘ladigan psixologik xususiyatlami ко‘rsatish va ulami o‘quvchidagi holatidan kelib chiqib ulami rivojlantirish zaruriyat- larini asoslab berish. Bu kabi ko‘plab masalalarini o‘rganib borib, o‘quvchida kasbga bo‘lganqiziqishniyanada shakllantirish vao‘z maslahatlarini berish kerak bo‘ladi.

Kasbiy maslahat insonni kasb tanlashiga psixologik yordam beruvchi yo‘nalish bo‘lib, kasbiy faoliyatni rejalash uchun, shu­ningdek kasbiy hayotdagi qiyinchiliklami yengish uchun qaratilgan kasbiy psixologiyani tarmog‘idir. Kasbiy maslahat insonni yoshi- ga qarab, jismoniy va individual psixologik xususiyatlariga qarab, uning umumiy va kasbiy qiziqishlariga qarab, intilishi, maqsadi va qobiliyatlariga qarab beriladi. Shuningdek kasbiy maslahat berishda mehnat bozorini talablari ham hisobga olinadi.

Kasbiy maslahatni asosan uchta vazifasi ajratiladi: ma’lumot bemvchi, diagnostika qiluvchi, oldindan (prognoz) aytib bemvchi.

Kasbiy maslahatni ma’lumot bemvchi vazifasi о‘quvchiga aniq mutaxassislik haqida va kasb haqida ma’lumotlarni yetkazib be­rish va maslahatlar berish hisoblanadi.

Diagnostik vazifasi o‘quvchini fiziologik va psixologik xu- susiyatlarini o‘sganlik darajasi haqida ma’lumotlar beradi. Shu sababli uni ikki muhim tomonini ajratish mumkin bo‘ladi. Bu tibbiy va psixologik tomonlari hisoblanadi.

Tibbiy vazifasi - bu butun tanani o‘rganib uning imkoniyat­larini (qon - tomir, nafas olish, nerv tizimi, mushaklar holati va sh.k) haqida ma’lumotlar beradi. Shuningdek, analizatorlami vazi- falarining darajasi haqida ham ma’lumot beradi.

Psixologik vazifalari esa quyidagi tamoillar asosida quriladi.

1. 
   Subyektning kasbiy faoliyat faolligi asosida;
   
2. 
   Subyektning kasb egasi bo‘lib borishidagi kompleks yon- doshuvga;
   
3. 
   Maslahatlarga ixtiyoriy ishtirok etish tamoyili asosida;
   
4. 
   Individual yondoshuv tamoyiliga asosan.
   
5. 
   Shaxsiy javobgarlik tamoyiliga.
   

Kasb tanlashda bilim manbalarini yanada ko‘paytirish Kasb tanlashda o‘z bilimlariga va malakalariga ishonch hosil qilish Kasb tanlashda iroda kuchi va uni mustahkamlash

Yoshlami kasb tanlash masalalari psixologiya - pedagogikada ulaming faolliklarini oshib borishi bilan bog‘liq. Kasb tanlash - bu yosh insonlarda ijtimoiy ahamiyatga ega bo‘lgan qarorlami qabul qilish hisoblanadi, ya’ni ulami kattalar hayotiga kirib borish- larini, ijtimoiy foydali mehnat jarayonlarida ishtirok etishlaridir.

Kasb tanlash yoshlaming qiziqishi, intilishi, qobiliyatlari aso­sida tanlangan bo‘Isa, bunday tanlangan kasb yoshlami manfaat- lariga mos tushishi mumkin boiadi. Agarda kasb boshqa omil- lar asosida tanlangan bo‘Isa, deylik, tanlangan kasb uning uyiga yaqinligi asosida, shu kasbni egallash moda bo‘lgan bo‘Isa, maoshi ko‘proq bo‘lgan bo‘lsa bu tanlangan kasb unga yoqmasligi mum­kin. Bu fikrlar insonni kasb tanlashi uning o‘ziga bog‘liqligini ko‘rsatadi.

Kasb tanlash jarayoni - bu kasb tanlovchini o‘z qobiliyatiga bo‘lgan munosabatidan, ya’ni o‘zining imkoniyatlarini tahlilidan, o‘zini anglagani, o‘ziga beradigan baholardan kelib chiqadigan jarayon ekanligi ko‘rinadi. Bundan kelib chiqib aytish mumkinki, kasb tanlashdagi faollik, o‘zini bilish jarayoni bilan (o‘zini qizi­qishlarini, intilishlarini, ma’qul ko‘rganlarini, temperament va xarakterini o‘ziga xos xususiyatlarini) bog‘liqdir. Bundan tashqa- ri o‘ziga beradigan baho (bunda o‘zini bilish jarayoni bilan kasb to‘g‘risidagi tasavvurlarni taqqoslash asosida beriladigan baho- lashnazarda tutiladi). Yana muhim jarayon bu о‘zini rivojlantirish (bunda bo‘lg‘usi kasbni egallashga kerak bo‘lgan xususiyatlami o‘zida shakllantirish hisoblanadi).

Amerikalik izlanuvchilar yaxshi va to‘g‘ri tanlangan kasb in­sonni о‘zini o‘zi hurmat qilishni va o‘zi haqidagi ijobiy tasav- vumi ko‘paytirishga olib kelishini, bir so‘z bilan aytganda shaxsni о‘zini hurmat qilishga olib kelar ekan. Bu insonni butun hayotiga o‘z ta’sirini o‘tkazib, o‘zini ijobiy baholashga olib kelar ekan. Shu­ning uchun kasb tanlayotgan inson kasblar dunyosi bilan tanishgan bo‘lishi va to‘g‘ri kasb tanlagan bo‘lishi kerak ekan.

Dunyoda har yili 500 ta yangi kasblar paydo bo‘lib, shu kasblar 5 - 15-yil yashab keyinchalik yo‘qolib ketar, bazilari esa butunlay yangicha ko‘rinishga ega bo‘lar ekan.

Kasb tanlashda kasb tanlovchining maktabda o‘tilayotgan fan- laming mohiyatini o‘zlashtirish, ulardan kelajakda qaysi sohalami egallashlariga qarab kerakli darajalarini o‘zlashtirib borish muhim hisoblanadi. Kasb tanlashda bilim bu eng awalo o‘quvchining mak­tab fanlarini o‘zlashtirishi hisoblansa, ikkinchisi bu kelajakdagi o‘zi uchun qiziqarli bo‘lgan kasb haqida ma’lumotga ega bo‘lish hisob­lanadi. Uchinchisi bu kasb tanlovchining irodasi, uning o‘ziga xos bo‘lgan irodaviy kuchlarini sarf qilishi bilan bog‘liq bo‘ladi.

Kasb tanlovchi o‘z bilimlarini va malakalarini maktabda o‘qish davomida, o‘qituvchilarining berayotgan bilimlari asosida oshirib boradi. Agarda bolada iroda bo‘lmasa bu o‘ziga xos holda har xil ko‘rinishlarga ega bo‘Igan insoniy kamchiliklami paydo bo‘lishiga olib keladi. Shuning uchun ham o‘qituvchi va ota - onalar birga- likda boladagi irodaviy kuchni tarbiyalab boradilar. Bolani xatti

• 
  harakatini ma’lum bir maqsadlarga qaratadilar, ulami irodaviy kuchlarini shakllanishiga intiladilar. Kasb tanlay olmagan bolalar- da ko‘proq irodaviy xususiyatlami rivoj topmagani ko‘zga tash­lanadi. Shuning uchun ham ular o‘z fikrlarini jamlay olmaydilar, biror mustaqil fikrga ega bo‘lmaydilar, o‘zlarini boshqarishda ham ikkilanib yuradilar.
  

Kasb tanlovchida iroda kuchi bo‘lgandagina u biror bir kasbga intiladi, shu kasbni qaysidir unga yoqqan tomonini bilishga hara- kat qilib borib o‘z ustida ishlab borishini kuzatish mumkin bo‘ladi. Inson uchun irodani psixologik jarayon sifatida o‘mi juda katta- dir. Irodasi bo‘lmagan inson biror bir oddiy ishni bajarishda ham qiynaladi. Shuning uchun kasb tanlayotgan o‘quvchi qanday dir o‘zi uchun yoqadigan kasbni tanlashi, o‘zi ustida ishlashi, o‘zini mustaqil fikri bo ‘lishi kabi masalalmi iroda kuchiga asoslanib ish ko‘radi. Busiz unda ikkilanishlar, qaror qabul qila olmaslik, sabr - toqat kabi ko‘plab irodaviy xususiyatlami buzilishi yuz beradi.

Insondagi iroda kuchi uni ma’lum bir bilimlami, malakalami, ko‘nikmalami shakllanishi va mustahkamlanishiga olib keladi. Ko‘rinib turibdiki, insonning irodasi va uni mustahkamlanib bori­shi shaxsni shakllanishini, ma’lum bir obro‘ va e’tiborga sazovor bo‘lishiga olib keladi. Buning uchun esa kasb tanlovchi o‘z iroda- sini mustahkamlab borishga e’tibor berishi juda zarurdir.

Kasb tanlashga qo‘yiladigan talablar. Tasavvur haqida bilimga ega bo‘lish. Kasbiy maslahat va uning natijalari

Kasbga yo‘naltiruvchi maslahat va uning ahamiyati (prof. konsultatsiya)

Kasb tanlash bu o‘ziga yarasha murakkab jarayon bo‘lib bunda kasb tanlovchining va kasb o‘rtasidagi munosabat yotadi. Kasb tan­lovchi kasb tanlash uchun o‘zidagi bor bo‘lgan imkoniyatlami sina- gan bo‘lishi va undan foydalana oladigan bo‘lishi shartdir.Kasb tan­lashga qo‘yiladigan talablar kasb tanlovchidan ko‘plab masalalarga javob berishni talab qiladi. Deylik unda o‘ziga xos bilimlar tizimi bo‘lishini, kasblar dunyosi haqida ma’lumotlarga ega bo‘lishini, o‘z qobiliyatlari haqida tushunchaga ega bo‘lishini, o‘zining sog‘lig‘i haqida ma’lumotlarga ega bo‘lishi kabilami bilishi kerak bo‘ladi.

Kasb tanlashga ta’sir etuvchi sharoitlarga ko‘pgina kasbga asos­langan omillar ta’sir etadi. Bular kasb tanlovchilaming qiziqish va manfaatlari, qobiliyatlari, sog‘lig‘ining darajasi va jamiyatni kadr- larga bo‘lgan ehtiyojlari hisoblanadi. Kasb tanlashning o‘ziga xos formulasi bo‘lib, u quyidagilarda ko‘rinadi.

Bu kasb tanlovchining quyidagi fikrlarida “xohlayman”, “ bajara olaman”, “kerak” degan fikrlarida ko‘rinadi.

7-chizma

“Xohlayman” - bu qiziqishlar va mayil, xohishlar.