ta ’lim
- bu bilim berish,malaka va ko‘nikmalar
hosil qilish jarayoni
b o iib , insonni hayotga va mehnatga tay-
yorlashning asosiy vositasi hisoblanadi. Inson ta iim jarayonida
m aium ot, bilim oladi va tarbiyalanib boradi. Kasbga yo‘naltirish
bu eng avvalo kasb o ‘rganuvchiga m aium ot, bilim berish, uni o ‘zi
qiziqqan kasbni egallashi uchun shu kasblar haqida o ‘ziga xos
b o ig a n koiiikm alarni shakllantirish hisoblanadi. T aiim jarayoni-
ning natijasi bu insonni jamiyatda o ‘z o ‘mini topishga, kasbiy
faoliyati davomida aniq maqsadlarga erishishga olib keladi.
Dunyoni
ko‘plab mutafakkirlari ta iim haqida, uning ahami-
yati haqida ko‘plab fikrlar aytib oiganlar. Deylik, E.Renan fransuz
adabiyotchisi va tarixchisi shunday yozadi: “Avvalgi zamonlarda
vorisiylik yordamida, asriy urf - odatlar, urug‘ - aymoqchilar va xalq
udumlari yordamida erishilgan narsalarga endilikda faqat taiim ning
107
ko‘magi bilangina erishish mumkin”. L.N. Tolstoy rus yozuvchisi
esa “T aiim ga ehtiyoj har bir kishida mujassam; xalq nafas olishi
uchun havoni qanchalik ardoqlasa va izlasa, u ta’limni ham shu qa-
dar e ’zozlaydi va izlaydi”. K.D. Ushinskiy rus pedagogi esa shun-
day yozadi: “Barcha ta’limlaming bosh vazifalaridan biri shundaki,
ular mutlaq farog‘at sari nihoyasiz intila borishdek umumiy ishda in-
soniyat uchun muttasil ravishda yangi avlodlami yetishtirib beradi”.
T. Edison Amerikaning ko‘zga ko ‘ringan olimi ta’lim haqida fikr
bildirib shunday yozadi: “Sivilizatsiyaning buyuk vazifasi, odam-
ni fikrlashga o ‘rgatishdir”. Ya. Komenskiy Ta’lim qanday boTishi
haqida fikr bildirib, “Ta’lim haqiqiy, to ‘la, ravshan va mustahkam
b o im o g i zarur” [19,155 - 159.] deb ko‘rsatadi.
Ta’lim bu kasb olishning maxsus y o ii sifatida k o lpgina shaxslar-
ni o ‘ziga xos e ’tibor berishlarini talab qiladi. Kasbga y o ‘naltirishda
ustozlam i, ota - onani
o ‘rni juda kattadir. Ularga to ‘g ‘ri y o ‘1
ko ‘rsatishda, kasb tanlashlarini tashkil etishda ular tashkil etgan
muhitning o km i juda muhimdir. “Buning uchun har qaysi ota - ona,
ustoz va murabbiy har bir bola tim solida avvalo shaxsni k o ‘rishi
zarur. Ana shu oddiy talabdan kelib chiqqan holda, farzandlarimizni
mustaqil va keng fikrlash qobiliyatiga ega b o ig a n , ongli yashay-
digan komil insonlar etib voyaga yetkazish - ta iim - tarbiya so-
hasining asosiy maqsadi va vazifasi b o iish i lozim, deb qabul qili-
shimiz kerak. Bu esa ta iim va tarbiya ishini uyg‘un holda olib
borishni talab etadi”. [10,61.]
T a iim berish bu o ‘zida insonga xos b o ig a n psixologik jara-
yonlami qamrab oladi. Inson ta iim olar ekan o ‘zidagi m a iu m bir
qobiliyatlar asosida, y a ’ni insonga xos psixologik xususiyatlarga,
ta iim olish jarayonidagi psixologik jarayonlarga suyangan holda bu
jarayonlarni tashkil etadi. Inson ta iim olishi davomida ta iim g a xos
b o ig a n psixologik jarayonlarni boshidan kechiradi. 0 ‘qituvchilar
108
o ‘quvchilardagi yoshga xos b o ‘lgan psixologik xususiyatlarni shakl-
lantirib borib, ularga ta ’lim olishlari uchun sharoitlar yaratadilar.
Psixologiya fani yoshlami ta ’lim berish davomida o ‘rganadi, ulami
bu jarayonlardagi sodir bo‘luvchi qonuniyatlarini tahlil qilib boradi.
Yoshlarga ta’lim berib, ularni kasbga yo‘naltirishdan iborat asosiy
vazifa - bu o ‘quvchilami fan asoslarini faol, ongli, mustahkam va
tizimli ravishda egallashlarini ta ’minlash hisoblanadi. Bolalami
bilimlami, kasblami haqiqiy o ‘zlashtirishlari - bu hamisha faol
jarayon bo‘lib, bilishga oid xilma - xil vazifalami hal qilish bilan
bog‘langandir. Kasbga yo‘naltirish davomida ta’lim olayotgan bo
lalar berilgan bilimlami o ‘zlashtirib boradilar. 0 ‘zlashtirish esa
keng m a’noda olganda o ‘quvchining uyushgan bilish faoliyati-
dir. 0 ‘quvchining bu faoliyati idrok, xotira, diqqat, tafakkur, hay-
ol kabi qator bilish jarayonlarini
o ‘z ichiga oladi. Shuni aytish
kerakki,o‘zlashtirish sifatida o ‘qish, bilim olish uch faktorga suy-
anadi. Bu nimani o ‘qitishga, kimni o bqitishga qanday o ‘qitishga
bogiiqdir. Bunda aynan kasbga yo‘naltirishga qaratilgan ta'lim ning
psixologik tasniflari kelib chiqadi.
Kasbga yo‘naltirilgan ta’lim o ‘zining psixologik tomonlari bilan
kasb oluvchining va kasbga yoknaltiruvchining birgalikdagi o ‘zaro
munosabatlaridan kelib chiqqan holda ta’lim muhitini yaratadi. Bunda
ta’limning xarakteri o ‘zlashtirilayotgan materialga, uning mazmuniga,
bu materiallar qanday tizimda yetkazib berilayotganiga e ’tibor bersak
bu muhitning bir tomonini tashkil etishini ko‘rishimiz mumkin boiadi.
Ikkinchi tomoni esa o ‘qituvchining bilimiga, uslubiy mahoratiga, tajri-
basiga, shaxsiy xususiyatlariga, o ‘ziga xos bo‘lgan qaytarilmas usullar-
idan foydalana olishiga bogliqdir. Uning uchinchi tomoni esa bu kasb
o ‘rganuvchining o ‘ziga xos xususiyatlari, uning psixik rivojlanishi
(aqliy, emotsional, irodaviy jihatlari va bosh.), uning o ‘qishga nisbatan
qaror topgan munosabatlari, qiziqish - havaslariga bogliqdir.
109
Kasbga y o ‘naltirishda ta ’lim va uning muhim psixologik tomoni
bu o ‘quvchilami berilgan bilimlami o ‘zlashtirishi hisoblanadi. Bu
sohada N.D. Levitov o ‘zlashtirishning psixologik komponentlari
tushunchasini fanga kiritdi. Uning fikricha,ana shu komponentlami
faollashtirmasdan turib ta’lim muhitini va maqsadini amalga oshirib
bo‘lmaydi. Bunday komponentlarga quyidagilar kiradi:
1) o ‘quvchilaming o ‘qishga ijobiy munosabatda bo‘lishi;
2) material bilan bilan bevosita hissiy tanishish jarayonlari;
3) olingan materialni faol ravishda qayta ishlash jarayoni bo‘lgan
fikrlash ja ra y o n i;
4) qabul qilingan hamda ishlab chiqilgan axborotni esda saqlash
protsessi.
Kasbga y o ‘naltirishda ta ’lim tizimini shakllantirish va undagi
psixologik qiyofa yondoshilishi jihatidan k o ‘p qirrali tushunchadir.
Ta’limning psixologik qiyofasi eng avvalo jam iyat va uning ehtiyoj
lari bilan bog‘liq. Ta’limga ta ’sir etuvchi yana bir muhim zveno bu
o ‘qituvchi va uning faoliyati hisoblanadi. Ta’limning psixologik qi-
yofasini eng muhim zvenosi bu tayyorlanayotgan kadrlar, kasb ega-
laridir. M ana shu uchta muhim omil ta ’limdagi psixologik qiyofani
shakllanishiga asos b o ‘ladi.
Download Do'stlaringiz bilan baham: |