kuzatish
metodidan keng va unumli foydalanishga intiladi. Insonda
psixik hodisalar hayotda qanday bo Isa, ya’ni tabiiy sharoitda, odam-
laming turli tuman faoliyatida qanday ko‘rinishda sodir b o lsa, xuddi
shu ko‘rinishda kuzatish metodi yordamida o ‘rganiladi. Hozirda kuza
tish metodiga o‘ziga xos holda yondoshishlar paydo boldiki, ular har
bir predmetning izlanishidan kelib chiqib ta’riflanadigan b o lib qoldi.
Mazkur metod psixologiya fanining barcha yo‘nalishlari uchun umu
miy ko‘rinishiga egadir. Kasb psixologiya fani ham o ‘z izlanishlarida
bu metoddan foydalanadi. Kasb tanlayotgan yoshni kuzatish orqali
qanday kasb uning uchun qiziqarli ekanligini ko‘rish mumkin b o iad i.
Kasb psixologiyasi kuzatish metodidan foydalanar ekan uni tashqi
va ichki kuzatish ko‘rinishlaridan foydalanadi. Kasb tanlashda eng
avvalo insonni kasbga qiziqishini ko‘rsatuvchi omillarni tashqaridan
kuzatiladi. Bunda inson o ‘z qiziqishlariga b o ig a n munosabatini har
xil suhbatlarda, kasb to ‘g ‘risidagi so‘rovlarda, uni bilish bilan b o g iiq
nazariy va amaliy bilim lam i bilishga intilganida k o ‘rish mumkin
b o ia d i. Yoshlar o ‘zi sevgan va qiziqqan kasbi haqida ko‘plab ga-
pirishni uning o ‘ziga xos tomonlarini ilg‘ab olishga intilishlarida
ham ko‘rish mumkin. Yoshlardagi biror bir kasbga b o ig a n havas,
55
intilish, bilimlami egallashga b o ‘lgan iroda, ularning maqsadlari va
manfaatlari bilan b o g iiq bo‘ladi. Yoshlar o ‘z ehtiyojlarini qondirish
uchun, yaxshi yashash va imkoniyatlarini vujudga keltirishlari uchun
o ‘zlaridagi havaslarini va qiziqishlarini o ‘zlari sevgan kasbga qarata-
dilar. Bular esa ulami tashqi kuzatishlari va obyektiv baholari bilan
b o g iiq b o ‘ladi.
Kasb psixologiyasida bundan tashqari ichki kuzatish ham m av
jud. Bunda kuzatuvchi kuzatiladigan obyekt bilan uzviy aloqada
b o ia d i, uning ichki dunyosiga kirib boradi, uning o ‘y-hayollariga
sherik b o ia d i, bir so ‘z bilan aytganda uning yaqin sirdoshi si
fatida kuzatadi. Kuzatuvchi bu jarayonda bolani havaslari, orzu-
lari, maqsadlari nima uchun paydo b o ig a n in i, bunga uni qanday
hodisalar yoki sharoitlar turtki b o ig a n in i bilib turadi. Insonga ta ’sir
etayotgan sharoitlar uni qandaydir kasbga qiziqishiga olib keladi.
Inson o ‘z oldiga maqsadlar q o ‘yish bilan bu maqsadlarni amalga
oshirish uchun intiladi.
Kasb psixologiyasida ichki kuzatuv sifatida kasb tanlovchining
o ‘z - o ‘zini kuzatilishini ham k o ‘rsatish mumkin. K o‘pincha inson
o ‘zligini anglagan holda kasbga e ’tibor beradi. Bu uning o ‘zini ustida
ishlashi, atrofdagilami unga bergan turtkisi b o iish i ham mumkin.
Kasb tanlovchi bu y o ‘nalishda o ‘z - o ‘zini kuzatish orqali qanday
kasb unga yoqishini va nima uchunligini bilib boradi. Albatta bu usul-
dan hamma emas balki o ‘zini anglaganlar ko‘proq foydalanadilar.
K o‘rinib turibdiki, kasb psixologiyasi kuzatish metodidan har tomon-
lama keng foydalanar ekan.
Umuman olganda kuzatish metodini har xil tomondan tasniflash
mumkin. Deylik, prof E.G ‘.G ‘oziev kuzatish metodini uzoq davrlar
davomida murakkablashib, kengayib, obyektivlik darajasi oshib bor-
ganini tasdiqlaydi. “Kuzatishning texnologiyasi takomillashdi, uning
yangi shakllari, vositalari, usullari paydo b o id i, xolisonalik (obyek-
56
tivlik) darajasi ortdi, ishonchliligini ifodalovchi mezonlar, o ‘lchovlar
yaratildi” - deb ko‘rsatadi .[29,17.] Prof.E.G‘.G ‘oziyev kuzatish
metodini yoritib berish maqsadida, uning yoritilmay qolgan jihatla-
rini, tarkiblarini yanada kengroq yoritib berishga urinadi. Kuzatish
metodining texnologiyasi quyidagilardan tashkil topadi:
- Voqelik ( a tro f- muhit, inson shaxsi)ni kuzatish oqimini muay-
yan qismlarga, yo‘nalishlarga ajratish (nemischa - lotincha “kvanti-
fikatsiyalash”, y a’ni eng zarur, birinchi darajali jihatlarini saralash);
- Kuzatishning ko‘lami (hajmi), xususiyati va o‘ziga xosligini an
iqlash, y a’ni uning nimalarga qaratilganini belgilab olish;
- Kuzatish jarayonida barcha holat, hodisa, alomat va tashqi qi-
yofa, ko‘rinishning o ‘ziga xosligini qayd qilish ( ulami yozma nutqda
ifodalash, ya’ni fransuzcha - lotincha “fiksatsiyalash”);
- Kuzatish davomida to‘plangan omillar, m a’lumotlar, natijalami
matematik statistik metodlar yordami bilan hisoblab chiqish va miqdoriy
tahlil yakunlari bo‘yicha psixologik sifat talqinini amalga oshirish.
Psixologik kuzatish olib borishdan k o ‘zlangan maqsad quyidagi-
lardan iborat;
Kuzatiluvchi vaziyat, holat va obektni maqsadga muvofiq
tanlash, uning oqilona ekanligiga ishonch hosil qilish;
Kuzatishning dasturini ishlab chiqish, uni amaliyotga tatbiq
qilish, sxematik ifodalashni yaratish, yig‘ilgan natijalami chizma aso
sida aks ettirish.
Kuzatishning obyekti va predmeti quyidagi tuzilishga ega:
- Kuzatishning obyekti - inson, gumh, jam oa shaxslararo muno-
sabatlar, emotsional - hissiy kechinmalar, hayvonot olami, shasning
faoliyati, ijodiyoti, muomalasi kabilami o ‘rganishdan iboratdir;
- Kuzatish predmeti - insonning xilma xil holati, jarayoni, ha-
rakatining kuchi, jadalligi, uzluksizligi, dinamikasi, o ‘ziga xosligi,
uning hamkorlikdagi harakati, undagi onglilik, ongsizlik ongosti
57
holatlarining kechishi, faoliyat va muom ala kabilam i eksterio-
rizatsiyalashdan tashkil topgandir;
- Amaliy va gnostik holatlar; nutq aktlari; m a’nosi, mazmu
ni, mohiyati, yo‘nalishi, chastotasi, ritmikasi, tempi, amplitudasi,
davomiyligi, intensivligi, ekspressivligi, uning leksikasi, grammati-
kasi, fonetikasi, lingvistikasi qurilishi va boshqalar;
- Noverbal nutq ifodasi; mimika, pantomimika va vokal mimi-
kasi (musiqa m a’nosini tana a ’zolari orqali ifodalash);
- Vegitativ reaksiyalaming ko‘rinishi: rangning qizarishi, oqari-
shi, terlash, nafas olishning tezlashuvi, sekinlashuvi va qiyinlashuvi.
Kuzatishning bosqichma - bosqichligi, tadrijiyligi (ierarxiyasi)
tarkiblari quyidagilardan tashkil topadi:
- Kuzatishning maqsadi, vazifalari, dasturi, qaydnomasi: bunda
umumiy talablarga rioya qilish, yaxlit qayd qilish, kundalik, texnika
vositalari (faktik holatlar), natijalaming tahlili, talqini va g ‘oyalami
ilgari surish.
Kuzatishni ifodalash usullari:tajribalardato‘plangan m a’lumotlami
alomat, belgi va simvolika orqali aks ettirish (piktogramma, chizgi,
jadval, anagramma) va turli shakl, xususiyatli bayonnomalar, qayd-
nomalar yuzaga keltirish.
Psixologiya fanida kuzatishning quyidagi turlaridan foydalanish
mumkin: izchil, epizodli, dala sharoitli, laboratoriyaviy - sun’iy, tabi-
iy, xronologiyali, davriy, bir martali kabilar.[29,17.]
Kasb psixologiyasida ishlatiladigan metodlardan yana biri bu
so‘rash metodi hisoblanadi. Bu metod ikkiga b o ‘linadi, biri anketa va
ikkinchisi intervyu yoki suhbat metodi deb ataladi. So‘rash metodida
kasb tanlovchi bilan ikki xil tarzda kasb haqida, uning qiziqishlari
haqida surishtimv faoliyati olib boriladi. Suhbat orqali kasb tan
lovchining qiziqishlari, manfaatlari, psixologik xususiyatlari, kasbga
xos b o‘lgan layoqatlari kabilar o ‘rganilib boriladi. Yoshlar bilan suh-
58
batlashish uchun ulaming o ‘ziga xos dunyosini bilish zam r boMadi.
Suhbat o ‘tkazishning o ‘ziga xos b o ig an talablari mavjuddir. Deylik,
suhbat tergovga o ‘xshab ketmasligi zamr. Suhbat do‘stona va ochiq
ko‘ngildan b oiish i muhimdir. Suhbat metodida kasb tanlovchining du-
nyoqarashi, e ’tiqodi, odamlarga va jarayonlarga boig an munosabati,
kasblarga va ular o ‘rtasida uning o ‘zini qiziqtirayotgan kasbga boigan
munosabatlari o ‘rganiladi. Kasb tanlovchining bir butun munosabati
o ‘rganilib keyingina uning kasbi haqida so‘zlashiladi.Chunki kasb tan
lashda odamda m aiu m bir o ‘zgarmas g ‘oyalar boigandagina biror bir
kasbni to‘g ‘ri va barqaror ravishda tanlashi mumkin
Bundan tashqari kasb tanlashda so ‘rov metodining anketa
k o ‘rinishi ham mavjuddir. Bunda kasb tanlovchini oldindan tu-
zilgan savollar orqali ketma - ketlikda so ‘rovga tortiladi. Anketa
metodi kasb tanlovchini kasb tanlashi bilan b o g iiq savollar oldiga
o ‘zini yakka qoldirib bu savollarga boshqalarni aralashishini chek-
laydi. Bu esa kasb tanlovchini o ‘zi qiziqqan kasbiga b o ig a n intilish
sababini to ‘g lri ko‘rsatib beradi. Anketa savollariga q o‘yiladigan
talablarni ko‘plab kitoblardan k o ‘rish mumkin. [14,208 -211.] An
keta o ‘tkazishni turli xil ko‘rinishlari mavjud.
Anketa metodi
boshqa sohalarda ham ko ‘p q o ilan ilad i. Insonni kasb tanlashi bilan
b o g iiq masalalarda anketa metodi k o ‘proq insonni o ‘ziga bu savol-
ga yakka o ‘zi javob berishini talab qiladi. Yoshlarning ko‘pchiligi
qaysi kasbni egallashi kerakligini aniq bila olmaydi. Bunday hollar
da anketa metodida qo ‘yilgan savollar uni qiziqishini ko‘rsatib bera
oladi. Kasb tanlayotgan inson anketa savollariga javob berar ekan
u q o ‘yilgan savollarga mustaqil, o ‘z malakalaridan kelib chiqib
javob beradi. Bu esa uni qaysi kasbga qizishini aniq bilib olishga
imkon beradi, bu anketa usulining y u tu g i b o is a uning kamchiligi
kasb tanlovchini noaniq b o ig a n savollarga javobini berishdagi qi-
yinchiliklarda ko ‘zga tashlanadi.
59
Kasb tanlash bilan bogTiq bo‘lgan muhim metodlardan biri bu test
usuli hisoblanadi. Kasb psixologiyasida bu metodni tadbiq etilishi
kasb tanlovchilami testlar orqali sinash imkoniyatini yaratdi. Kasbga
xos masalalar bilan shug‘ullanishga boTgan imkoniyatlar yanada
kengayib, uning imkoniyatlari boyib bormoqda.
Testlami kasb tanlashda ommaviy ishlatilishi G ‘arb mamlakat-
larida keng yoyildi, ayniqsa AQShda, Rossiyada bu testlardan foy
dalanish chegaralangan edi. Psixotexnik ishlami yoyilishi, sanoatga
ishchilami yetishmasligi, bu sohaga e ’tibor berishni talab qildi. Shu
ning uchun undan ayrim masalalami izlash uchun va tor yo ‘nalishdagi
mutaxassislami tanlash maqsadida ishlatildi.
Test inglizcha so‘zdan olingan boTib - o ‘zbekchaga o ‘girilganda
“sinov”, “tekshirish” kabilami anglatadi. Test terminini fanga F.Galton
tomonidan kiritildi.
Test
- deb, standartlashtirilgan va m a’lum vaqtda
chegaralangan, qisqa muddatda o ‘tkaziladigan psixofiziologik tek-
shimvlami nomlangan. Bunda shaxsdagi individual - psixologik
farqlami tekshirish va taqqoslash uchun foydalanganlar. Testdan in
songa xos barcha faoliyatlarda foydalanilgan. Shuningdek testlardan
insonlami kasb tanlashlarida ham foydalanish mumkin.
Test, y a’ni sinash bilan bog‘liq tarixda
ko‘plab misollami
ko‘rsatish mumkin. Qadimgi davrlarda odamlami individual farqla-
nishini bilgan holda testlar o ‘tkazilgan. Qadimgi Xitoyda eramizdan
2200-yil avval mansabdor shaxslami tanlab olishga e ’tibor berilgan.
Tanlanayotgan qobiliyatini sinash maqsadida ularga sinashdan tortib
to o ‘zini tutishgacha boTgan sinovlar o ‘tkazganlar.
Test metodini intellektual “aqliy testlar” sifatida Dj. Kettell to
monidan birinchi marta izlanish metodi sifatida ishlatilgan. Bu
metodni fransuz vrachi va psixologi A.Bine yangi bosqichga olib
chiqib intellektual test savollarini tuzib chiqdi. Kasb tanlashda in
songa xos jarayonlam i testlar orqali bilib olish mumkin b o ‘ladi.
60
Kasblar talab qiladigan jarayonlar mavjudki insondagi psixologik
xususiyatlar ularga javob berishi kerak b o ia d i. Deylik, yengil sano-
at uchun tayyorlanayotgan kadrlar qanday psixologik xususiyat-
larga ega b o iish lari kerak. Yengil sanoatda paxtani qayta ishlash
bilan bog‘liq kasblar va tayyor xom-ashiyodan aholi uchun kerak
b o ‘lgan kiyim - kechaklam i tayyorlab beruvchi kasblar mavjud. Bu-
larga e ’tibor bersak har biri uchun psixologik xususiyatlarni yetarli
darajada rivojlangan b o iish in i talab qilishini k o ‘rishim iz mumkin
b o ia d i. Shuning uchun insondagi sezgirlik, diqqatni barcha xususi
yatlari, irodalilik, tafakkur va barcha boshqa psixologik jarayonlar
juda zarur b o ia d i. Testlar orqali esa bularni sinab olish va kasb
tanlovchini shu kasbga loyiqligini ko‘rsatish mumkin b o ia d i. Har
xil test savollari bilan sinalish orqali yoshlarda qaysi kasbga ularda
layoqat borligini ko ‘rish mumkin va ulami shu kasb bo‘yicha tay-
yorlash maqsadga muvofiq b o ‘ladi.
Kasb psixologiyasida foydalaniladigan metodlardan yana biri
bu
Download Do'stlaringiz bilan baham: |