|
Psixologik krizislar
- bu yangilikni paydo qiladigan zaruriy, ke
rak bo igan dovuldir. Lekin insonlar boshqalarni boshqarish uchun
shunday qiladigan b o isa, u holda ulaming o ‘zlari asta - sekinlik bilan
o‘zlarini hayotlarini buzib boradilar.
270
Kasb tanlashda xuddi jism oniy kamchilik kabi psixologik kam-
chiliklar bo‘lib ular ham kishini o ‘zi xohlagan kasbni egallashi uchun
yo‘l bermaydi. Bu insondagi nerv - psixologik kasallaklar tarkibiga
kiradi. Buni psixologik inqirozlar bilan bog‘lab tushuntiriladi. Shu-
ni aytish mumkinki, psixologik inqirozlar har xil k o ‘rinishda sodir
bo ‘ladi. Ularni endogen va ekzogen ko‘rinishlarini ajratish va ular-
ni tahlil qilishga harakatqilamiz. Endogen psixologik inqirozlarga,
ya’ni aniq bir individni ichki omillari bilan bog‘liq jarayon (avlod-
dan meros bo4ib qolgan kasalliklar, inson miyasining atrofiyasi, qa-
richilik va sh.k.)larga, shizofreniyaga tegishli, manikal - depressiv
psixoz, Parkinson kasali, epelepsiya va shu kabilar kiradi. Ekzogen
kasalliklarga tashqi faktorlar asosidagi, muhitning ta ’siridagi simp-
tomatik va intoksikatik psixozlar, psixogenik (psixik travmalar aso
sidagi psixozlar, alkagol, narkotik, shuningdek shaxsni rivojlanishi-
dagi patalogiyalar) kiradi. Psixologik inqirozlami darajasiga qarab
nevroz va psixoz kasalliklarga ajratish mumkin. Misol uchun Fo-
biya (grekchadan - qo‘rqish) - bunda insonni nimadandir qo‘rqishi,
vahimaga tushushini ko‘rishimiz mumkin. Bunda insondagi vegeta-
tiv nerv tizimida buzilish yuz beradi. Buning natijasida uning yuragi
tez urib ketadi va o ‘zi juda ham terga botib ketadi. Bu kabi kasallik
nevroz holatida, psixoz va miyani kasallanishida uchraydi. Uning har
xil turlari mavjud. Deylik, nozofabiya - bunda kishi kasallanishidan
qo‘rqadi, sotsiofabiya - bunda kishi ko‘pchilik oldida so‘zlashdan
qo‘rqadi, makondan qolrqish - bunda inson yopiq joylardan, ochiq
joylardan, balandliklardan qo‘rqadi. Nevrotik fabiya - bu kishini
yechib bo‘lmaydigan ziddiyatlardan qo‘rqishi. Bu insonlar o ‘rtasidagi
bo‘ladigan munosabatdagi ziddiyatlardan, fikrlardagi ziddiyatlardan
qo‘rqishi kabilarda ko‘zga tashlanadi.
Bundan tashqari psixik inqirozlarga insondagi agressiv holatlar
ham kiradi.
271
Depressiya - bu insonni faol boim asligi, ishlarda ishtirok etishga
intilmasligi kabilarda k o ‘rinadi. Nevrotik shaxs so‘zsiz diviant hisob
lanadi, lekin u ijtimoiy hayotda hali ishtirok etishi mumkin. Lekin
diviantning holati xavfliroq ko‘rinishi bu psixoz hisoblanadi. U quyi-
dagi ko‘rinishlarda mavjud:
• Shizofreniya - bu real voqelikdan chetlashish, autizm deb ata-
ladi. Autizm- grekchadan o ‘zim deb ataladi. Bunda inson eng oxirgi
begonalashuvni boshidan kechiradi. Boshqalar bilan munosabatda
b o ‘lmaydi va o ‘zining dunyosida yashaydi.
• Paronayyal - doimiy alahsirash, aqlni pasayishi, shaxsni
o ‘zgarishi.
• Affektlar - bu diviant shaxsni holatini birdaniga ko‘tarilib keti-
shi bilan va bu kayfiyatni pastga tushib ketishi bilan bog‘liq manikal
- depressiv holatdir.
Kasb tanlashda yana diviant xulq - atvor ham borki ular ham in
sonni kasb tanlashiga halaqit beradi. Bunga ko‘plab misollami hay-
otdan keltirish mumkin. Bularga huquqni buzish, aqlan nosog‘lom
boiganligi, fohishabozligi, narkomanligi, aroqxo‘rligi, jam iyatda qa-
bul qilingan normalardan og‘ishganligi kabilami ko‘rsatish mumkin.
Diviant - bu jamiyatda qabul qilingan m e’yorlardan og‘ish degan
m a’noni bildiradi. Shartli ravishda insondagi bunday xatti - harakatni
uch qismga ajratish mumkin. Bular ijtimoiy - huquqiy, klinik va
psixologik.
Psixologlar S. P. Karalenko va T.A.Donskoylar diviant xulq - at-
vom i quyidagi tipologiyasini k o ‘rsatadilar.
- Ijtimoiy xulq - atvorga zid b o ‘lgan (bezorilik, darbadarlik,
o ‘g ‘rilik, jinoyat, fohishabozlik, vandalizim (moddiy boyliklarga
vahshiyona munosabat) va x.k)
- Auddiktiv xulq - atvor - (narkomaniya, toksikom aniya, che-
kish, kompyuter va azart o ‘yinlar, seksual adduksiya, fetishizm
272
(sajda qilish), ko‘p ovqat yeyish yoki och yurish, ritmga asoslangan
musiqalar eshtish, qandaydir faoliyatga mukkasi bilan kirib ketish,
hayotiy zaruriy jarayonlami esdan chiqarish).
- Suitsid xulq - atvor
- Konformlilik (qulaylik ) xulq - atvori
- Narsistik xulq - atvor
- Fanatik xulq - atvor
- Autik xulq - atvor
- Javobgarlikdan qochish
- Yolg‘on gapirish
- Xavotirlanish
Diviant xulq - atvomi xuddi shunday psixolog E.V.Zmanovskiy
ham uch guruhga bo iad i. Bular:
Bu ijtimoiy xulq - atvorga qarashli - huquqqa qarashli b o ig a n har
qanday harakatlar ( huquqni buzish, bezorilik, o ‘g ‘irlik, narkotiklar
bilan b o g iiq jarayonlar va sh.k.)
Amaral xulq - atvor (agressiv xulq atvor, seksual o g lsh , darbadar-
lik, maktabdan qochish va sh.k).
autodestruktiv (o ‘z - o ‘zini yo‘q qilish) xulq - atvori (suitsid xulq
- atvor, ozuq-ovqat va kimyoviy jarayonlarga muhtojlik, fanatiklik,
sportning ekstremal ko‘rinishlari)
Diviant xulq-atvomi chet ellik olimlar o ‘rganganlar. Bular antro-
potsentrik nazariya asoschilari P.Kelli, E.Krechmer, Ch. Lombroza,
U. Sheldon, psixoanalitik nazariya asoschilari: Z.Freyd, K.Yung,
E.Erikson va boshqalar.
Download Do'stlaringiz bilan baham: |
