F. R. Abduraxmonov z. E. Abduraxmonova

0 ‘quv  motivlari diagnostikasi
Kasb tanlashda o ‘quv motivlarini  diagnostika qilish, o ‘quvchilarni 
o ‘qishga  b o ig an   munosabatini  bilishga  olib  keladi.  O kquv  motivla­
rini  diagnostika  qilish  o'quvchini  kasb  tanlash  davomida  qaysi  kas­
bga  qiziqishini,  shu kasbga xos b o ig a n  psixologik xususiyatlami bor 
yoki  yo‘qligini  aniqlab  berishga  yordam  beradi.  0 ‘quv  motiv­
larini  diagnostika  qilish  kuzatishga,  faoliyatlami  o lrganishga,  savol
-  javobga  va  asosan  test  savollariga  suyanadi.  Maktabda  o ‘qishni 
muvaffaqiyatliligini  diagnostika  qilish  uchun  har  xil  mutaxassislar 
tomonidan  testlar ishlab  chiqilgan  b o iib ,  uni  o ‘quv  faoliyatlaridagi 
yutuqlarni  o ‘rganuvchi  testlar,  yutuqli testlar, didaktik  testlar va hatto
185

---

0
‘qituvchi testlari (bunda o ‘qituvchi o ‘zlashtirishni sinash uchun suh- 
bat va  so‘rov  metodlaridan foydalanadi)  deb atash  mumkin.
Amerikalik  psixolog 
A.  Anastazi 
aytganidek  soni  jihatidan 
bu  testlar  birinchi  o ‘rinda  turadi.  Muvaffaqiyatga  qaratilgan  test- 
lar  asosan  o ‘quv  motivlarini  diagnostika  qilishga  qaratilgan  b o‘lib, 
o ‘quvchini  aniq  bilimlar  bilan  yoki  m a’lum  o ‘quv  fanini  muvaf- 
faqiyatli o ‘zlashtirishni ko‘rsatib beradi. Bunda qo‘yilgan bahoga nis- 
batan uning bilimi  qanchalik obyektiv ekanligi  aniqlanadi.
0 ‘quv  motivlari  diagnostikasi  -   bu  o ‘quvchini  o ‘qishga  bo‘lgan 
munosabatini  harakatga  keltiruvchi  jarayonlam i  o ‘rganadi.  Bundan 
kelib chiqqan holda motivlarga ozgina bo‘lsa-da to ‘xtab o ‘tamiz. Mo­
tiv -  bu m a’lum  bir  harakatga undovchi  anglangan  qo‘zg‘atuvchilar 
hisoblanadi.  Bunda  inson  o ‘zini  holatini,  sharoitini,  imkoniyatlarini 
baholaydi,  maqsadlaridan  va  manfaatlaridan  kelib  chiqqan  holda 
hayotiy harakatga kirishadi.  Motiv -  bu  harakatga  undovchi  sifatida, 
harakatning  asosi  sifatida  b o ‘lishi  uchun  uning  o ‘zi  shakllangan 
bo‘lishi kerak.
0 ‘vuv  faoliyati  motivlari  haqida  alohida  gapirish  joiz,  chunki 
faoliyatning alohida k o ‘rinishi sifatida u  bilim, malaka, ko ‘nikmalami 
o ‘rgatish,o‘zlashtirishnigina  emas,  balki  shu  narsalar uning  maqsadi 
sifatida namoyon  bo‘ladi.
Ongli  o ‘qishning  asosiy  motivlari  b o ‘lib  uning  vazifalarini  ang­
lash bilan bog‘liq bo‘lgan va kelajak faoliyatga yoshlami tayyorgarlik 
ko ‘rish jarayonlari  hisoblanadi.  Chunki  o ‘qish  -   bu  insoniyat  yarat- 
gan  bilimlami,  dunyoni  bilish,  bilimlami  bilishga  b o ig a n   qiziqish­
lar  kabi  o ‘ziga  xos  insonning  intilishlari  orqali  yuz  beradi.  Lekin 
shu  bilan  birga  o ‘qish  motivlari  b o iib   bir  qancha jarayonlar  ko‘zga 
tashlanadi.  Bu  o ‘z  kuchini  va  qobiliyatlarini  ko‘rsata  olishda,  sinfda 
o ‘z bilimlarini  namoyish  qilishda ekzamen  va tekshirishda o ‘quvchi 
uchun  shaxsiy muammo b o iib  ko‘rinadi.
186

---

O lqish jarayoni  vazifalar tizimi yoki  darslar sifatida o ‘qituvchilar 
tomonidan  qolyiladigan  masalalar  sifatida  o ‘quvchini  o ‘qituvchi  va 
shu  kabi  davlat  oldidagi  majburiyatlari  sifatida  bajarishni  va  unga 
amal  qilishni  talab  qilib qo‘yganligini, o ‘z oldidagi  majburiyatlami 
bajarish  uchun  u  albatta  o ‘qishi,  o ‘zlashtirishi  zarurligini  anglab 
boradi.  0 ‘qishni  ongli  tarzdaligi  o ‘quvchini  berilayotgan  o ‘quv  ma- 
teriallarini  o ‘zlashtirish zarurligini  ko‘rsatadi.
Insonlarni, o ‘quvchilarni berilib o ‘qishi  uchun ulami o ‘zlarida shu 
sohaga  qiziqish  b o lish i  kerak  bo‘ladi.  Bu  aynan  o ‘qishning  o ‘ziga 
yoki  fanga qaratilgan  qiziqish  b o lish i,  shuningdek  bavosita qanday- 
dir qiziqishni  toldiradigan  bilimlar tizimi  ham  b o lish i  mumkin.
U yoki bu fanga b o ig a n  qiziqishlar ustunligi har xil b o lish i  mum­
kin. Asosan ular quyidagilarda ko‘rinadi:
1)  Predmetning  o ‘ziga b o ig a n   bevosita  qiziqish,  y a’ni  fanning 
o ‘zidagi  aks etadigan haqiqatga  qiziqish;
Bu fanga  qiziqish juda kuchli  va barqaror b o iib , 
0
‘quvchi o ‘ziga 
qiziq  b o ig a n  tomonlami,  darslar zerikarli  b o ls a  ham  ajratib  oladi.
2)  Qiziqish  fan  talab qiladigan  aqliy  faoliyat xarakterini  chaqiradi.
3)  Ayrim  hollarda  fanga  qiziqish  o ‘smirda  uning  xohishlari  yoki 
fanni  o ‘zlashtirishni  osonligi  bilan b o g iiq   bo iadi.
4)  Qiziqish kelajakdagi  faoliyat turi bilan b o g iiq  holda ham  sodir 
b o lish i  mumkin.
CTquv  motivlarini  o lrganishda  o ‘quvchining  o lqishga  b o ig an  
ijobiy  motivlami  o ‘rganish  ham 
muhim  hisoblanadi.  A.I.Gebos 
(1977) 
0
‘qishga b o ig a n   ijobiy motivlami  shakllanishini ko ‘rsatuvchi 
omillami  ajratdi.  Bularga quyidagilar kiradi:
*  o kqishni  yaqin va oxirgi  maqsadini  anglash;
* o ‘zlashtirilayotgan bilimni nazariy va amaliy ahamiyatini anglash;
*  o ‘quv materiallarini  emotsional bayon  etish;
*  o ‘quv  faoliyatini  kasbiy yo‘nalishi;
187

---

*  o ‘quv  faoliyatidagi  muammoli  sharoitni  vujudga  keltirish;
*  o ‘quv  guruhidagi  bilishga  intiluvchanlik  va  bilishga  intilish 
bilan bog‘liq  psixologik  iqlim.
Hozirgi vaqtda o ‘quv jarayonida o‘qituvchini  pedagogik jarayonini 
effektivligini (natijaliligini) oshirish  ishi  muhim va zaruriy hodisalar- 
dan  bo‘lib  turibdi.  Lekin  o ‘qituvchi  va  ota  -  onalar bolani  “o ‘qishni 
xohlamayapti”,  “yaxshi  o ‘qishi  mumkin  edi,  lekin  xohish  yo‘q”  de- 
gan  afsuslami  eshitamiz.  Bu  holatda  o ‘quvchida  bilim  olishga  qizi- 
qish yo ‘qligini  ko‘ramiz.
0 ‘qituvchilar  o ‘quvchilarda  o ‘qishga,  bilim  olishga  bo‘lgan 
qiziqishni  bo‘lmasligi,  ulami  yaxshi  o ‘qishlariga  olib  kelmasligini 
ko‘rsatadilar.  Shuning uchun ham o‘quv  maskanlari  oldida о ‘quvchini 
yaxshi  o‘qishi,  kelajakda  o ‘zi  yoqtirgan  kasbni  egallashlari  uchun 
o ‘quv  faoliyatiga  olib  keluvchi  motivlami  yaxshi,  ijobiy  tomonga 
siljitish  maqsad qilib qo‘yiladi.  0 ‘qituvchilar faoliyatini kuzatar ekan- 
miz, ko‘pchilik  o ‘qituvchilar o‘qishga  olib keluvchi motivlarga e ’tibor 
bermasligini guvohi bo‘lamiz.  0 ‘qituvchilaming ko‘pchiligi bola mak- 
tabga  keldimi  demak  ular  o ‘qituvchi  chizgan  chiziqdan  chiqmasligi 
kerak  deb  hisoblaydi.  Shunday  o ‘qituvchilar  ham  uchraydiki,  salbiy 
motivlarga  asoslanib  ish  ko‘radi.Bunday  holatlarda  o ‘quvchilarda  har 
xil yoqimsiz holatlardan  qochish:  o ‘qituvchi yoki  ota - onalar tomoni­
dan jazolanish,  yomon baholami  qo‘yilishi  va  shu kabilardan  qochish- 
ga intilish paydo bolishini  ko‘ramiz.  Ko‘p hollarda o‘quvchi  ilgaridek 
o ‘zini erkin tuta olmasligi, o‘zi xohlagan ishini qila olmasligi kabi chek- 
lashlar unda maktab va o ‘qituvchi oldida jazolanishdan qo‘rqish xissini 
shakllantiradi.  Bunday holatlar o ‘quvchini  cheklashga olib keladi.
Albatta  bu  bilan  o ‘quvchini  cheklash  yoki  jazolam aslik  kerak 
demoqchi  emasmiz.  Ta’lim  va  tarbiyada  rag ‘batlantirish  va  jazo- 
lashning  o ‘mi  mavjud.  Lekin  bola  nima  uchun  jazolanayotganini 
va  rag‘batlantirilayotganini  anglashi  kerak  boTadi.  Ya’ni  bulam i
188

---

o ‘rnida  va  ko‘rsatib  qilish  amalga  oshirish  ularda  tarbiyalanishni 
to ‘g ‘ri  b o iish ig a   olib  keladi.
CTquvchilami  o ‘qishga  b o ig a n   motivlarini  diagnostika  qilib 
borib,  ularda  o ‘qishga  b o ‘lgan  ijobiy  munosabatni  tarbiyalash 
va  kelajakda  o ‘zi  tanlagan  kasbni  egallashlarida  yordam  berishini 
ko krsatmoqchimiz.  Bunda  o ‘qituvchi  o ‘quvchilardagi  ijobiy  mo- 
tivlarni  tarbiyalash  uchun  quyidagi  ishlami  amalga  oshirish  zarur 
deb  o ‘ylaymiz.
1.Motiv  haqidagi  nazariy  bilim lam i  tahlil  qilish.
2.  0 ‘quvchilarni  motivatsion  y o ‘nalishini  o ‘rganish.
3. O kquv  motivlarini rivojlantirish va shakllantirish yoilarini topish.
4.Bu  topilgan  o ‘quv  motivlarini  rivojlantirish  va  shakllantirish 
y o ila rin i  am aliyotga  tadbiq  etish.
5.Erishilgan  yutuqlarni  tahlil  qilish.
6.  Q o‘yilgan 
m aqsadlami  egallash  va  yanada  rivojlantirish 
y o ila rin i  belgilab  olish.
Bu  ko‘rsatilgan  jarayonlar  pedagogni  o ‘quv  motivlarini  diag­
nostika  qilishga  chorlaydi  va  bolada  qanday  motivlami  rivojlantirish 
orqali  ulami  o ‘qishga  b o igan  intilishlarini  shakllantirish  mumkinligi 
masalasi  yechilib  boriladi.  0 ‘quvchini  o ‘qishga  b oigan  intilishi  yoki 
undagi  salbiy  motivlar  aniqlanadi  va  o ‘qituvchi  shular  ustida  ish  olib 
borib  bu  diagnostik  m aium otlarga  suyangan  holda  amaliy  ishlami 
tashkil etadi.
Bu yuqorida  ko‘rsatilgan  jarayonlami  hammasini  o ‘rganish  nati- 
jasida  mantiqiy  -   tizimli  model  sifatida  ko‘rsatish  mumkin  bo iad i. 
Bu  quyidagicha ko‘rinishga  ega.
189

---