Ғ. м. қосимов менежмент ўзбекистоп Республикаси Олий ва ўрта махсус таълим вазирлиги упиверситетлар ва олий техника

9.1. Ташқи муҳит билан ўзаро муносабати бўйича 
ташкилотларнинг турлари
Ташкилотнинг тузилмасига ёндашиш бошқариш 
назарияси ва амалиётида муҳим ўрин тутади. Ёнда- 
шишлар механистик ва органик белгиларда бўлади.
«Механистик» атаманинг ташкилотда қўлланили- 
ши машина механизмига ўхшатиб лойиҳалаш тизи- 
мини ифодалайди ва унумли операциялар учун 
мўлжалланади. Бундай ёндашиш ўз навбатида танқид- 
ларга учради. «Органик» атама ташкилотга тирик орга­
низм сифатини беради, бу эса механистик тузил ма­
ни камчиликларидан холи қилади. Ушбу ёндашувнинг
асосига ҳолатбай назария
Ташкилотнинг механистик 
қабул қилинган.
тури 
Ташкилотни лойиқалаш-
га ёндашиш бу механис­
тик ишда тор маънода жавобгарлик ва ташкилотда 
қаттиқ иерархия (қуйи мансабдорларнинг юқори ман- 
сабдорларга босқичма-босқич бўйсуниши)га асослан- 
ган марказий ечим қабул қилиш, бажариладиган ишда 
расмий қоидалар ва тартибларга риоя қилиш билан 
тавсифланади. Бундай тавсифлар билан ташкилот са­
марали ҳаракат қилиши мумкин, қачонки оддий тех­
нология (ишни қачон, қаерда ва қандай бажариш, 
паст ноаниқликда)ни қўллаганда, мураккаб бўлма- 
ган ва ўзгармас ташқи муҳит бўлганда мос келади. 
Ҳатто, замонавий автомобиль ишлаб чиқариш меха­
нистик тузилма доирасида ҳам самарали бўлиши мум­
кин. Автомобиль ишлаб чиқариш технологиясида ва 
ҳатто муаммоларида, етарли даражада аниқлик мав­
жуд, чунки ушбу ишлаб чиқариш ташқи муҳитда дуч 
келадиган қийинчиликлари (ҳаракат хавфсизлиги, ат- 
роф-муҳитнингтозалиги, ёнилғи, йўллар, инфраструк­
тура ва ш.к.), сўнгги ўн йилликларда кам ўзгарди.
Кўпгина мутахассислар механистик ёндашишни 
бюрократик ташкилотда синоним деб ҳисоблайдилар. 
Унинг афзалликлари, масалан, универсаллик, нати- 
жани, худди шунингдек унумдорликни олдиндан кўра
1 0 -7 7
145
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

билиш мумкинлиги бор. Аммо бюрократик тизим 
қуйидаги шароитлар мавжуд бўлганда амалга ошиши 
мумкин:
— ташкилотда умумий мақсадлар ва масалалар маъ­
лум бўлса;
— ташкилотдаги ишлар алоҳида операцияларга 
бўлиниши мумкин бўлса;
ташкилотнинг умумий мақсади етарли даражада 
оддий, яъни,марказий режалаштириш асосида бажа­
рилиши мумкин бўлса;
— индивид бажарган ишни аниқ ўлчаш имкони 
бўлса;
— ходим моддий (айниқса, пул билан) рағбатлан- 
тирилса;
— раҳбарнинг мансаби қонуний деб эътироф этил-
са.
Албатта, ҳар қандай ташкилотннг муваффақиятга 
эришиши учун муҳим (неъматларнинг ва фаолият на- 
тижасига талабларнинг мавжудлиги) кўпгина бошқа 
шароитлар ҳам мавжуд. Аммо механистик ёндашиш- 
га асосланган ташкилотнинг самарали фаолият курса- 
тиши учун юқорида келтирилган шароитлар ўта му- 
ҳимларидир.
лиятни талаб этувчи ечим қабул қилишда расмий 
қоидалар ва бажариладиган иш тартиблари, марказ- 
лаштириш ва ходимларнинг қатнашиши эҳтиёткор- 
лик билан ёки ўртача фойдаланилади, мансабдорлик- 
нинг эгилувчан (тез мослашувчан) тузилмаси ва 
иерархиянинг поғоналар сони имкон қадар кам бўли- 
шига ҳаракат қилинади, Ушбу ёндашиш янги, илғор 
технология қўлланиладиган, мураккаб ва ўзгарувчан 
ташқи муҳит мавжуд бўлган шароитларда ўзининг са­
марадорлигини намойиш қилади.
Органик ёндашишнинг самарали қўлланилишига 
электрон техникада ишлаб чиқаришни ташкил эти-
Ташкилотнинг 
органик тури
Ташкилотни лойиҳа- 
лашга органик ёнда­
шиш ишда ўта масъу-
146
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

лиши мисол бўла олади. Мутахассислар эътироф эта- 
диларки, электрон ишлаб чиқариш технологияси де- 
ярли ҳафтасига ўзгариб туради. Мураккаблиги жиҳа- 
тидан ҳеч кимни шубҳага келтирмайдиган бу соҳа- 
нинг ташқи муҳити ҳам ўта тез ўзгариб туради.
Органик ёндашиш ташкилотда янги қамровлар би­
лан яхшироқ муносабатга кириша олади, ўзгариш- 
ларни осонроқ ўзлаштиради, яъни тезроқ мослашув- 
чанликка эга бўлади. Органик ёндашишда ходимлар- 
нинг ўзи кўпроқ ҳаракат қиладилар, чунки уларга 
аниқ баҳо ва стандартлар йўқ.
Кўп мутахассислар органик ёндашишнинг кела- 
жаги бор деб ҳисоблайдилар ва механистик ёндашиш- 
ни эса кўпроқтанқид қилишда давом этмоқдалар. Улар 
қандай бўлишидан қатъи назар, қайси бир ташкилот 
турини танлаш раҳбарга ҳавола.