Ф. Жуманова, С. Авазова, Г. Жобборова, У. Хуснетдинов

Оила ва маҳалладаги муносабатлар фарзандларнинг ақлий, руҳий ка-
молотини таъминлаб, ота-оналарда ўзига хос фаолликни ҳам юзага келтиради. 
Шахснинг маънавий сифатларга эга бўлишида оила ва маҳалла тарбияси асо-
сий ролни бажаради. Оилада қарор топган соғлом маънавий-руҳий муҳит фар-
зандларнинг етук, баркамол бўлиб вояга етишлари учун беқиёс аҳамиятга эга. 
Шарқда азал-азалдан оила тарбиясига юксак баҳо бериб келинган. Тоталитар 
тузум даврида оиланинг шахс тарбиясида тутган ўрни инкор этилиб, уни иж-
тимоий муҳит воситасида тарбиялашга ҳаракат қилинган эди. 
Оила тарбияси - ота-оналар ёки шахс камолоти учун масъул шахслар 
томонидан ташкил этилувчи ҳамда фарзандларни ҳар томонлама етук, соғлом 
этиб тарбиялашга йўналтирилган педагогик жараён. Шундай экан, бу тарбия-
нинг асосида оила туради. 
Оиланинг бир неча турлари фарқланади:
1) таркибига кўра – ёлғиз, нотўлиқ, тўлиқ, айрим, катта, йирик оилалар; 
2) устунлиги бўйича - тенг ҳуқуқли, патриархаль (эркак мавқеи устун), 
матриархаль (аёл мавқеи устун) оилалар;

---

301 
3) ўзаро муносабатлар сифатига кўра: барқарор, муаммоли, низоли, 
нохуш, издан чиққан оилалар.
Оиланинг асосий вазифалари: ўз оиласида ирсий-биологик, иқтисодий-
хўжалик, руҳий-тарбиявий, бошқарув ва мулоқот ўрнатиш функцияларини 
амалга оширишдан иборат. 
Шу билан бирга оиланинг қуйидаги тарбиявий вазифалари ҳам ажра-
тиб кўрсатилган: 
1) фарзандга кучли, мунтазам таъсир кўрсатиш;
2) болада ўзига хос, нозик сифатларни тарбиялаш; 
3) бола шахсини ижтимоийлаш; 
4) анъаналар узлуксизлигини таъминлаш;
5) боланинг касб танлашига кўмаклашиш;
6) оилапарвар, ватанпарвар ва қонунларга итоткор фуқарони тарбиялаш. 
Оилада юқорида қайд этилган тарбиявий вазифаларнинг муваффақиятли 
уддаланиши оиланинг психологик-педагогик маданиятига бевосита боғлиқ-
дир.
Оиланинг психологик-педагогик маданияти қуйидаги асосий тушунча-
ларни ўз ичига қамраб олади: 
1) “Ота-она – педагог” тузилмаси (ҳар бир ота-онанинг зарур даражада 
педагогик маданиятга эга бўлиши);
2) оила тарбияси – оилада ота-оналар ва яқин қариндошлар кучи билан 
юзага келадиган таълим-тарбия мажмуи; ёши катталарнинг кичиклар билан 
педагогик мақсадга мувофиқ ўзаро мулоқоти; 
3) оила тарбиясининг мазмуни – болаларнинг ҳаётий йўлини аниқлаш 
ва уларда маданият асосларини шакллантириш; 
4) оила тарбиясининг замонавий йўналишлари:

кам болали оила бўлишга интилиш;

ёш оиланинг ота-онадан ажралиб чиқишига мойиллиги; 

халқ педагогикаси анъаналарининг камайиши;

шаҳарлашиш шароитида болалар билан катта ёшли аҳоли мулоқоти-
нинг яширин жиҳатлари кучайиши;

бола тарбияси ва оилавий муносабатлар ривожига салбий таъсир кўрса-
тувчи воситалар (видео, компьютер ва ҳ.к.) кўпайиши;
5) оиланинг тарбиявий имкониятлари – оиланинг моддий, миллий, пси-
хологик, педагогик, маънавий ва ҳиссий имкониятлари мажмуи. Ота-она об-
рўси – самарали педагогик восита бўлиб, фарзанд тарбиясида муҳим ўрин ту-
тади. Обрўсиз ота-она ноқобил, тарбиясиз фарзандлар шаклланишига йўл оча-
ди;
6) оила тарбиясининг ўзига хос хусусиятлари:

---

302 

оила тарбияси бола ҳаёт-фаолияти билан узвий боғлиқлиги;

оиладаги тарбиявий таъсирларнинг узлуксизлиги, мунтазамлиги, қайта 
такрорланиши ва зидлиги;

оиладаги бевосита ва кўп қиррали мулоқотнинг табиийлиги, унинг ўзга-
лар учун кўпинча ёпиқлиги;

оила турли қизиқишли, ёшли ва касбли кишиларнинг мулоқот муҳити 
эканлиги;
7) оила тарбиясининг шарт-шароитлари:

оилада бўлиш ва яшаш;

оиланинг турмуш тарзи; 

оиланинг анъаналари;

оилавий муносабатлар ва ҳиссий ҳолатлар; 

биргаликда мулоқот ва фаолият; 

болани тушуниш масъулиятини ўз зиммасига олиш;

бола тарбиясига масъуллик; 

ота-онанинг педагогик маданияти;
8) оила тарбияси тамойиллари: 

инсонийлик тамойили;

маданийлик тамойили;

тарбиянинг бола ҳаёти ва эҳтиёжлари билан боғлиқлиги тамойили;

ижтимоий ва оила тарбиясининг бирлиги ва ўзаро мослиги тамойили; 

бола шахси имкониятлари ва ривожланиш хусусиятларини ҳисобга 
олиш тамойили; 

тарбиявий йўл-йўриқлар ва талабларнинг бирлиги тамойили; 

боланинг оила фаолиятига қўшилиш тамойили.
9) оила тарбияси методлари (услублари): 

биргаликда ва ҳамкорликда ишлаш; 

тенг ҳуқуқли ва эркин муносабат; 

рақобатли ва низоли муносабат; 

обрўга асосланган муносабат.