F I z I k a o’quv qo’llanma

26.4  Frank va Gers tajribasi 

1914  yilda  Frank  va  Gers  tomonidan  moxirona  amalga  oshirilgan  tajriba 

atomdagi  turg’un  holatlarni,  ya’ni  diskret  energetik  sathlarning  mavjudligini 

tasdiklandi.  Bu  tajribaning  sxemasi  26.4-rasmda  tasvirlangan.  Havosi  so’rib 

olingan  idish  ichiga  simobning  bug’lari  kamalgan.  Katod  (K)  qizdirilishi  natijasida 

termoelektronlar  ajralib  chiqadi  va  ular  katod  hamda  tur  (T)  oralig’idagi  elektr 

maydon  ta’sirida  tezlatiladi.  Katod  va tur orasidagi potensiallar farqi bo’lsa, turdan 

o’tayotgan elektronning  energiyasi  bo’ladi.  

 Tur  va  anod  (A)  oralig’ida  to’xtatuvchi  kuchsizgina  maydon  hosil  qilingan. 

Agar  elektron  katod  va  tur  oralig’ida  simob  atomi  bilan  noelastik to’qnashmasa, u 

bemalol  bu kuchsiz maydonni engib anodga etib keladi. 

  

Aksincha,  simob  atomi 

bilan 

noelastik 

to’qnashuv 

tufayli  energiyasini  yo’qotgan 

elektron  to’xtatuvchi  maydonni 

enga olmaydi  va turga tushadi. 

To’rga 

tushayotgan 

elektronlar 

qanchalik 

ko’p 

bo’lsa  anod  zanjiriga  ulangan 

galvanometr  qayd  qilayotgan  tok  shunchalik  kamayib  ketadi.  Tezlatuchi  potensial 

ning  qiymati  reostat  yordamida  o’zgartirilishi  mumkun.  ning  qiymatiga  bog’liq 

ravishda  anod  tokning  o’zgarishini  ifodaluvchi  egri  chiziq  26.5-rasmda 

tavirlangan.  Tezlatuvchi  potensialni  ortishi,  ya’ni  elektronlarning  kinetik 

energiyasini  ortishi bilan,  avval,  tok ham orta boshlaydi  

26.5-rasm     

 

26.4-rasm 

---

 

389 

(xuddi  elektron  lampalardagidek).  Lekin  bu  o’sish  elektrnlar  energiyasining  4,  9 

eV  qiymatigacha  davom  etadi.  Shundan  so’ng  tok  keskin  kamayadi.  Keyinchalik, 

tok  yana  o’sa  boshlaydi,  lekin  elektrnlar  energiyasi  9,  8  eV  ga  etganda,  yana  tok 

keskin  kamayib  ketadi.  Tokning  keyinchi  keskin  kamayishi  elektronlar 

energiyasining  14,7  eV  qiymatida  sodir  bo’ladi.  Tajribaning  ko’rsatishicha,  tok 

qiymatlarining  keskin  kamayishi  elektronning  energiyasi  4,9  eV  ga  karrali 

bo’lagan  hollarda  amalga  oshyapti.  Bundan  simob  atomini  quyi  energetik  sathdan 

yuqori  energetik  sathaga  ko’tarish  uchun  4,9  eV  energiya  lozim,  degan  xulosaga 

kelamiz.  Boshqacha  aytganda,  simob  atomiga  elektron  faqat  ma’lum  ulush 

energiyani  (ayni  misolda  4,9  eV  ni)  beradi  9,8  va  14,7  eV  li  elektronlar  esa  mos 

ravishda  simobning  ikki  va  uch  atomi  bilan  to’qnashsa,  har  bir  to’qnashuvda  4,9 

eV  dan  energiya  berib,  ularni  yuqori  energetik  sathaga  ko’taradi.  Shu  tariqa  Frank 

va Gerts tajribasi  atomning  turg’un holatlari  haqidagi  Bor g’oyasini isbotladi.