F. I. Xaydarov, N. I. Xalelova umumiy psixologiya

m

Abstrakt tafakkur narsalarning mohiyatini aks ettimvchi va so’zlarda ifodalovchi tushunchalarga tayanib fikr yuritishdir. Algebra, trigonometriya, fizika, chizma geometriya, oily matematika masalalarini yechish mahalida fikr yuritish, mulohaza bildirish, abstrakt tafakkurga xos misollardir.

Abstrakt tafakkur konkret tafakkurdan g’oyat keng ma'no anglanishi bilan qator narsa va hodisalar to’g’risida, absu akt tafakkur yordamida mulohaza borliq to’g’risida cheksizlik, sifat, miqdor, tenglik to’g’risida, go’zallik yuzasidan mavhum abstrakt mulohaza yuritish mumkinligi bilan farq qiladi.

Hodisalami izohlashga, faraz qilishga qaratilgan tafakkur nazariy tafakkur deb ataladi. Tushunchalar o’rtasidagi bog’lanishlami yoritib borish va shu bog’lanishlami nazariy jihatdan fikr yuritish yo’li bilan izohlash kabi jarayonlami nazariy tafakkur yordamida amalga oshirish mumkin. Izohlash paytida izohlanayotgan narsa va hodisalar, xossa va xususiyatlar, jism va predmetlar, umuman butun voqelik ma'lum turkumdagi tushunchalar qatoriga kiritiladi va ularning farq qiladigan belgi va alomatlari fikran ajratib ko’rsatiladi. Bundan tashqari muayyan ob'ektlaming mohiyati, mazmuni mavjud bo’iishlik sabablari, kelib chiqishi, taraqqiyoti, o’zgarishi, shuningdek ularning ahamiyati va funksiya hamda vazifalari izohlab beriladi.

Nazariy tafakkumi ayni bir paytda abstrakt tafakkur deb nomlash an'ana tusiga kirib qolgan. Bunday nom bilan atashga asosiy sabab nazariy tafakkuming umumiy hukmlarda ifodalanishidir. Masalan, diqqat barcha psixik jarayon va holatlami muvaffaqiyatli amalga oshirish garovidir.

Abstrakt tafakkur muammosi qalor sobiq suvei psixoiogluri lomonidan l/chiiiik bilan tadqiq etilgan. Sobiq sovet psixologiyasining dastlabki rivojlanishi paliasida ushbu niasala bilan L.S.Vigotskiy, P.P.Elonskiylar, keyinchalik S.L.Rubinshteyn,

2. 
   G.Ananev, A.N.Leontev, N.A.Menchinskaya, P.Ya.Galperin, R.G.Natadze,
   

4. 
   B.EI'konin, V.V.Davidov, A.M.Matyushkin va boshqalar shug’ullanganlar.
   

Nazariy tafakkur tufayli voqelikdagi umumiy va muhim bog’lanishlami, xossalarni, qonuniyatlami anglab olamiz. Shuning uchun quyosh va oy tutilishini, yulduzlar tizimini harakatini, ob-havo ma'lumotlarini, yer qimirlash o’choqlarini, voqea sodir bo’lishini ancha ilgari aytib berishimiz mumkin. Shu sababdan nazariy tafakkumi oldindan ko’rish imkoniyatini yaratadigan umumlashgan tafakkur deb ataydilar.

Shunday qilib, abstrakt tafakkur orqali narsa va hodisalami bevosita idrok qilish mumkin bo’lmagan xususiyatlari, o’zaro munosabatlari aniqlanadi, u yoki bu sohaga oid qonuniyatlar ochiladi, sabab-oqibat bog’lanishlari aks ettiriladi.

Voqelikni o’zlashtirish vositasi bilan real narsa va hodisalami yaratilishiga yo’naltirilgan fikr yuritiladi. U qo’yilgan amaliy va nazariy vazifalami yangi usullar bilan hal qilish, ongimizda yangi tasawur, tushuncha va hukmlar hosil qilish, muayyan yangi narsalar yaratish bilan bog’liq murakkab tafakkur jarayonidir. Amaliy tafakkur jarayonining davomi ish-harakatlarini, aqliy xarakatlami tasawur qilishda, fikrlashda namoyon bo’iadi. Masalan, talabaiar faoliyatidagi konspekt yozish, referat tayyorlash, kurs va diplom ishi ustida ishlash kabilar amaliy tafakkurga yaqqol misoldir.

203

Muayyan fikmi chin yoki yolg’onligini ob'ektiv dalillar bilan isbotlash o’miga, inson shaxsining ijobiy yoki salbiy sifatlari bilangina cheklanib qolishdan iborat tafakkur turi avtoritar tafakkur turi deb ataladi. U ko’pincha odamlarning muayyan soha bo’yicha bilim saviyasining, darajasining cheklanganligidan va mustaqil fikr yuritish qobiliyatining yetarli darajada o’smaganligidan dalolat beradi. Shuningdek, psixologiyada bir-birlari bilan uzviy ravishda bog’langan mulohaza yuritishdan iborat tafakkur jarayonini diskursiv tafakkur deb ataladi.