F. I. Sh-Baxtiyorov E’zozbek Bozor tizimining o’z-o’zini tartibga soluvchi mexanizmi

Variant-3
Guruh-ST90
F.I.Sh-Baxtiyorov E’zozbek
1.Bozor tizimining o’z-o’zini tartibga soluvchi mexanizmi.
Bozor mexanizmi bozor qonunlari va tovar-pul munosabatlari tizimida ishlab chiqarish, ayirboshlash, taqsimlash va iste'molga iqtisodiy ta'sir ko'rsatishning o'zaro bog'liq usullari va dastalari majmuini ifodalaydi.
Bozor mexanizmi(bozor iqtisodiyoti) bu tizimda umuman bozor mexanizmini tashkil etuvchi muhim tarkibiy elementlarning mavjudligi tufayli ishlaydi. Ushbu muhim elementlar birinchi navbatda ishlab chiqaruvchilar va iste'molchilardir. Ularning o'zaro ta'siri ishlash natijalari almashinuvi sifatida o'rnatiladi. Ishlab chiqaruvchilar iste'molchilarga - uning xaridorlariga etkazib beruvchilar sifatida ishlaydi. Iste'mol ishlab chiqarish jarayonining mantiqiy davomi bo'lib, unda tovar foydalanuvchilar tomonidan qayta ishlanadi.
Keyingi element - bu xususiy mulkchilik yoki aralash mulkchilik tufayli iqtisodiy izolyatsiya. Uchinchi element - bu narxlar. Bu eng muhim element, chunki bu bozorda o'zaro rivojlanishning mohiyatini aks ettiruvchi narxlardir. To'rtinchi element - talab va taklif. Ular, xuddi narxlar kabi, bozorning asosiy elementlari bo'lib, tovar iste'molchilari va ularni ishlab chiqaruvchilar o'rtasidagi aloqani ta'minlaydi. Beshinchi element - bu raqobat. Bu ishlab chiqarishni kengaytirishga ham hissa qo'shmoqda.
Bozor mexanizmi - bu bozorning asosiy elementlari: talab, taklif, narx, raqobat va bozorning asosiy iqtisodiy qonunlarining o'zaro bog'liqligi va o'zaro ta'sir mexanizmidir.

Bozor mexanizmi iqtisodiy qonunlar asosida ishlaydi: talabning o'zgarishi, taklifning o'zgarishi, muvozanat bahosi, raqobat, qiymat, foydalilik va foyda.

Bu O’zbekiston Respublikasi markaziy bankning o’tgan yillar miqiyosida inflatsiya statistikasi, foizlarda ko’rsatilgan. Bozorlarning narxlari esa shu inflatsiya ham ta’sir ko’rsatadi.
Narxlar bozorning eng muhim quroli hisoblanadi, chunki ular uning ishtirokchilarini zarur ma'lumotlar bilan ta'minlaydi, ular asosida muayyan mahsulot ishlab chiqarishni ko'paytirish yoki kamaytirish to'g'risida qaror qabul qilinadi. Ushbu ma'lumotlarga ko'ra, kapital va ishchi kuchining bir tarmoqdan boshqasiga o'tishi sodir bo'ladi.
Erkin (raqobatbardosh) bozor – bu tashqi kuchlar aralashuvisiz, o‘z-o‘zini tartibga soluvchi tizim bo‘lib, natijaga erishadi va o‘z muvozanatini stixiyali tarzda saqlaydi.
Erkin bozor belgilari:
· Cheksiz raqobatchilar soni.
· Imzolang, erkin kirish va bozordan chiqish.
· Barcha resurslarning mutlaq harakatchanligi.
· To'liq ma'lumotlarning mavjudligi (narxlar orqali).
· Mahsulotning mutlaq bir xilligi.
· Hech bir raqib boshqalarning qarorlariga ta'sir qila olmaydi.
Erkin bozor funktsiyalari:
· Iqtisodiyotni tartibga soluvchi hisoblanadi.
· Milliy iqtisodiy aloqalarni ta'minlash vositasidir.
· Axborot vositasi (narxlar orqali)
· Milliy iqtisodiyotni optimallashtirishni ta'minlaydi.
· Milliy iqtisodiyotni qayta tashkil etishni ta’minlaydi.
2.Oligapoliya sharoitida narxning shakllanishi.
Nomukammal raqobatning yana bir turi oligopoliyadir. Unda raqobat bilan monopoliya o’ziga xos tarzda birlashib, qo’shilib ketadi. Oligopoliya (yunoncha — ozchilik, sotaman) ishlab chiqarish va bozorda uncha ko’p bo’lmagan, sanoqli firmalar hukmronligidir. Uning eng muhim tomoni raqobat kurashida ozchilik qatnashib, narx ustidan nazorat o’rnata oladi. U ozchilik hukmronligi yoki guruhiy monopoliyadan iboratligi tufayli korporatsiyalar rahbarlari o’zaro muzokaralar, telefon qo’ng’iroqlari, birgalikdagi ziyoratlar orqali narxni kelishib oladilar va uni o’zgarishini nazorat qiladilar. Erkin raqobat tashabbuskori Adam Smit ikki asr avval «Ishbilarmonlarni istisno tarzida jamiyatga qarshi bitim tuzish uchun til biriktirish maqsadida to’planishlarini hisobga olmaganda, birgalikda juda kam yig’ilishadi» deb bildirgan fikrini eslasak, uning naqadar haqligini his etamiz. Oligopolistlar o’rtasida bitim tuzish osongina kechmaydi. Chunki bozorda olish mumkin bo’lgan foydani, ta’sir doirasini bo’lishish kerak. Oligopoliya sharoitida hukmron tarmoqlarda bir xil yoki o’rin bosuvchi standartlashgan va tabaqalashgan mahsulot ishlab chiqariladi. Standartlashgan mahsulotlarga po’lat, rux, mis, alyuminiy, tsement va hokazolar, tabaqalashgan mahsulotlarga esa turli rusumdagi avtomobillar, kir yuvish mashinalari, apparatlar, maishiy elektr asboblari va boshqalarni kiritish mumkin. Oligopoliya tarmoqlarida yirik uch-to’rt firma mahsulot ishlab chiqarishning asosiy qismini nazorat qiladi. Masalan, AQSh da avtomobilsozlikda katta uchlik: «Djeneral Motorz», «Ford», «Kraysler», Yaponiyada «Toyota», «Xonda», «Nissan» kompaniyalari mavjud bo’lib, ishlab chiqarilgan avtomobillarning 90% i ular hissasiga to’g’ri keladi. Oligopoliya hozirgi paytda keng tarqalgan, nomukammal raqobatning real hayotdagi ifodasidir. Oligopoliya tarmoqlariga yangi firmalarning kirib kelishi qiyin, chunki mavjud firmalar bilan raqobatga kirish katta kuch, mablag’, vaqtni talab qiladi. Buni uddasidan chiqish juda qiyin. Raqib qo’ygan to’siqlarni engib o’ta olgan kuchli firmalargina tarmoqqa kirib kelishi mumkin.
3) Zamonaviy bozor xo‘jaligi modellari.
Ishlab chiqarish va xo‘jalik yuritishning ijtimoiy shakllarining rivojlanishi tadriji (evolyutsiyasi) asosida butun jamiyatning va alohida olingan har bir individning talab va ehtiyojlarini qondirishga yo‘naltirilgan ijtimoiylashtirilgan tovar ishlab chiqarishning faoliyat yuritishi bo‘lgan. Zamonaviy bozor tizimining vujudga kelishiga olib keldi.
Bozor xo‘jaligi – iqtisodiyotni tashkil qilishning tovar ishlab chiqarishga asoslangan, ishlab chiqarish va iste’mol o‘rtasidagi o‘zaro harakatini Bozor vositasida ta’minlovchi ijtimoiy shaklidir.
Bozor – tovar va pul muomalalarining o‘zaro qat’iy harakatlari asosida vujudga keluvchi Iqtisodiy munosabatlarning tizimidir.
Bozorning klassik modeli quyidagi xususiyatlar bilan ta’minlanadi:
• nima ishlab chiqarish, nimaga va qanday sotishni o‘zlari mustaqil tovar ishlab chiquvchilarning ko‘pligi;
• kimdan mahsulot sotib olishni o‘zlari mustaqil hal qiluvchi mustaqil iste’molchilarning ko‘pligi;
• qiymat bo‘yicha zamonaviy almashinuv;
• talab va taklif asosida narxlarning stixiyali belgilanishi;
• qayta ishlab chiqarish jarayonlarining stixiyali ravishda tartibga solinishi;
• erkin raqobat, kapitalning «erkin qayta qo‘yilishi».
Hozirgi zamon sharoitlarida bozor o‘zini-o‘zi tartibga solishdan tartibga solinuvchiga aylanadi, bu esa bozor xo‘jaligining subyekt-obyekt tuzilmasining murakkablashishiga olib keladi.
Bozor xo‘jaligining subyekt-obyekt tuzilmasi, bu - bozor subyektlari o‘rtasidagi munosabatlar tizimi bo‘lib, ularning maqsadlarini, turli tomonlarga yo‘naltirilib, yo‘l-yo‘lakay muqobil kelishiluvchi iqtisodiy manfaatlarini, bozor aloqalarining Turli-tuman obyektlari harakatlanishining holati hamda tashkil qilish shakllari va o‘zaro bog‘liq harakatlarini aks ettiradi.
Bozor xo‘jaligini subyekti. Uy-xo‘jaligi – bu bir yoki bir necha kishilik tarkibidagi iqtisodiy birlikdir. U:
- inson kapitalining ishlab chiqarilishi va qayta ishlab chiqarilishini ta’minlaydi;
- o‘zi mustaqil qaror qabul qiladi;
- ishlab chiqarish omillaridan qaysi biriga egalik qiladi;
- o‘z talab va ehtiyojlarini maksimal darajada qondirishga intiladi.
Korxona – shunday iqtisodiy birlikki, u:
• ishlab chiqarish omillarini sotish maqsadida mahsulot ishlab chiqarish uchun ishlatadi;
• maksimal foyda olishga intiladi;
• o‘zi mustaqil ravishda qaror qabul qiladi.
Bank – bozorning normal faoliyat yuritishi uchun zarur bo‘lgan pul massasining harakatini tartibga soluvchi moliya-kredit muassasasidir.
Davlat – huquqiy, siyosiy hokimiyatni zarur hollarda ijtimoiy aloqalarga erishish uchun bozor subyektlari ustidan nazoratni ta’minlovchi hukumat muassasalari timsolida taqdim etiladi.
Bozor munosabatlari tizimida «ishlab chiqaruvchi –iste’molchi» aloqasi asosiylaridan biri hisoblanadi.
Bozor xo‘jalik obyektlari: tovarlar va xizmatlar, ishlab chiqarish omillari (mehnat, yer, ishlab chiqarish vositalari), pul, kapital, qimmatbaho qog‘o zlar, davlat tomonidan beriladigan imtiyozlar va subsidiyalar, ijtimoiy to‘lovlar va preferentsiyalardir.