F. I. Salomova, L. K. Abdukadirova, X. A. Sadullayeva, S. A. Sharipova mutaxassislikka kirish

1.2. Gigiyena fanining rivojlanish tarixi 
 
Gigiyena fani juda uzoq va serqirra rivojlanish yo‘lini bosib o‘t-
gan. Qadimgi va o‘rta asrlarda gigiyena shaxsiy gigiyenaga doir ayrim 
elementlar haqidagi qoidalarga ega bo‘lgan bo‘lib, u asosan turmush 
tajribalariga asoslangan holda yuzaga kelgan, ijtimoiy yo‘nalishga ega 
bo‘lgan biron-bir gigiyenik tadbirlar umuman bo‘lgan emas. Gigiyenik 
bilimlarga doir barcha elementlar faqatgina shaxsiy gigiyenagagina 
taalluqli bo‘lib, badan tozaligi, turar joylarning orastaligiga oid qoida 
kodekslarga amal qilish, ovqatlanish tartibiga rioya qilish va badanni 
chiniqtiruvchi muolajalarni bajarish kabilarga qaratilgan. 
Feodalizmning rivojlanish davrida Yevropada  barcha fanlarning 
inqirozga yuz tutganligini guvohi bo‘lamiz. O‘rta asrlardagi diniy aqida-
lar gigiyenaga doir qoidalar va ko‘nikmalardan voz kechishga olib kel-
gan, natijada Yevropa bo‘ylab o‘lat, vabo, moxov, sifilis kabi dahshatli 
kasalliklar hukmron bo‘lgan. 
Bu davrda gigiyenaning gurkirab rivojlanishiga Sharqdagi xalqlar 
o‘rtasida faoliyat ko‘rsatgan olimlar, tabiblar va arboblar o‘z hissalarini 
qo‘shganlar. Gigiyena fanining rivojlanishiga X-XI asrlarda yashab ijod 
etgan yirik mutafakkir olim Abu Ali ibn Sino o‘zining "Tib qonunlari" 
risolasida  turar joy  gigiyenasi, kiyim-bosh gigiyenasi, ovqatlanish 
gigiyenasi, bolalarni gigiyenik tarbiyalash masalalariga katta e’tibor 
qaratgan bo‘lib, bu bilimlar hozirgi kunda ham o‘z ahamiyatini yo‘qot-
gan emas. 
Feodalizm davrining oxirlariga kelib ya’ni manufaktura davrida 
korxonalarning rivojlanishi kuzatildi, natijada ishlab chiqarish muhitiga 
doir muammolar vujudga kelib, bunday sharoitda mehnat qiladiganlar 
organizmiga nomuvofiq omillar ta’sirida yuzaga kelishi mumkin bo‘lgan 
kasb kasalliklariga e’tiborni qaratmaslik mumkin emasligini isbotladi. 
Bunday holat sanoat gigiyenasining rivojlanishiga turtki bo‘lgan. 
Shunday qilib, ishchi jamoalarining paydo bo‘lishi bilan bir qatorda 
davlatlarni mudofaasi uchun xizmat ko‘rsatadigan doimiy armiyalarning 
faoliyati doirasidagi gigiyenik tadbirlarning ishlab chiqilishi zaruriyati 
tug‘ilgan, natijada gigiyena fani jamoat xarakteriga ega bo‘lgan fan 
qatorida o‘rin egallay boshlagan. 

---

10 
 
Rossiyada bu davrda turli toifadagi aholining yashash va mehnat 
qilish sharoitlarini baholashda sanitar tavsifiy usul keng qo‘llanila  
boshlagan. Aholining jismoniy rivojlanishini ta’riflovchi, kasallanish  
holati va demografik ko‘rsatkichlarni ta’riflash bo‘yicha batafsil kuza-
tishlar olib borilgan. Olib borilgan kuzatishlar endi mamlakatda tub ijti-
moiy  o‘zgarishlarni amalga oshirish lozimligini ko‘rsatgan. Bundan 
tashqari  atrof-muhitning holatini tekshirish ishlari asosan suv, havo, 
tuproq, turar joy binolari, mehnat sharoitlarini sanitar baholash bo‘yicha 
tavsiyanomalar ishlab chiqish maqsadida va turlicha tabiatga ega bo‘la-
digan omillar majmuasining zararli ta’sirlarini bartaraf qilish uchun 
zaruriy tadbirlar ishlab chiqish lozimligini isbotladi. Bu vaqtda gigiyenik 
me’yorlashtirish masalalari hali yo‘lga qo‘yilmagan edi. Rossiyada 
gigiyenaning maxsus fan sifatida shakllanishi va mutaxassislarni o‘qitish 
uchun predmet bo‘lib qolishida M.Ya.  Mudrov, A.P. Dobroslavin, F.F. 
Erismanlarning xizmatlari alohida o‘rin egallaydi. Shu bilan birga XVIII 
va XIX asrlardagi tibiiy-vrachlar ham gigiyena faniga alohida e’tibor 
qaratganlar. 
N.I. Pirogovning aytgan so‘zlariga e’tibor beraylik: “Men gigiyena-
ga ishonaman. Kelajakdagi tibbiyot profilaktik yoki ogohlantiruvchi 
tibbiyotga taalluqli bo‘lib qoladi”. O‘sha davrdagi rus vrachlari jamiyati-
ning raisi S.P. Botkinning fikriga ko‘ra “Sog‘lomlashtirishga oid chuqur 
g‘oya kundan-kunga e’tiborli bo‘lib bormoqda, sog‘lomlashtirish haqi-
dagi fikr shaharlarimizning kanalizatsiyasi, chiqindilarni assenizatsiya-
lash-zararli kasalliklarning tarqalishida markaz ekanligi kundan-kunga 
oydinlashib bormoqda”.  
Mashhurligi bilan tanilgan terapevt G.A.Zaxarin 1873-yilda  o‘zi-
ning Moskva universitetida so‘zlagan kirish nutqida shunday degan edi:  
“Ommaning xastaliklari bilan g‘olibona kurasha oluvchi fan faqat 
gigiyena bo‘lishi mumkin. Shuning uchun kasallik va uni davolash usul-
larini bilgandan ko‘ra gigiyenik bilimlardan voqif bo‘lish hamma uchun 
zarurdir”. 
Gigiyena sohasida muntazam ravishda ilmiy tekshirishlarni olib 
borish Rossiya universitetlari qoshidagi tibbiyot fakultetlarida gigiyena 
kafedralarining ochilishi bilan bog‘lanib ketadi. 
Birinchi gigiyena kafedrasi  A.P.Dobroslavin tomonidan Peterburg-
dagi Harbiy tibbiy jarrohlik akademiyasida (1871-y.) ochilgan edi. A.P. 
Dobroslavin Rossiyada birinchi bo‘lib gigiyenani fan sifatida ro‘yobga 
chiqarib, ilmiy tajribalarga tayangan holda namoyon qildi. A.P. 

---

11 
 
Dobroslavinning juda ko‘p ilmiy ishlari kommunal gigiyena  masala-
lariga qaratilgan edi. Uning qalamiga “Gigiyena” nomli 2 tomli qo‘lyoz-
ma mansubdir. 
1882-yilda gigiyena kafedrasi Moskva Universitetida ham tashkil 
etilgan. Uning tashkilotchisi F.F.Erisman bo‘lib, uning hamma mehnat 
faoliyati yuqori darajadagi gigiyenik tekshirishlarga bag‘ishlangan 
bo‘lib, shu bilan bir qatorda amaliy sanitariya sohasida tibbiy-jamoat-
chilik ishlarida ham faol ishtirok etgan. U Moskvada birinchi shahar 
sanitariya stansiyasini tashkil etgan va bu stansiyada laboratoriya tekshi-
rishlarini keng ko‘lamda yo‘lga qo‘ygan olim hisoblanadi. F.F.  Erisman 
kommunal gigiyena, mehnat gigiyenasi, bolalar va o‘smirlar gigiyenasi 
sohasida malakali faoliyat ko‘rsatgan. 
1885-yilga kelib Rossiyada bir nechta gigiyena kafedralari faoliyat 
ko‘rsatgan bo‘lib, ularga A.P. Dobroslavin, F.F. Erisman, A.N.Yakobiy 
(Kozon), I.P.  Skvorsov (Xarkov) larni kiritish mumkin. V.  Levental 
(1887, Parij) ning fikriga ko‘ra Yevropadagi davlatlar ichida faqatgina 
Rossiyada gigiyena fani o‘zining ilmiyligi bilan boshqa davlatlarnikidan 
ajralib turadi. Rossiyadagi gigiyena ko‘p ma’noda ijtimoiy gigiyena 
yo‘nalishida ekanligi bilan farqlangan. 
Sobiq SSSR vaqtida gigiyenaning rivojlanishiga o‘zlarining ulkan 
hissalarini qo‘shganlar qatoriga juda ko‘p gigiyenik tekshirish usullarini 
ishlab chiqqan, kommunal gigiyena, ovqatlanish gigiyenasi, maktab 
gigiyenasi masalalariga e’tibor qaratgan olim G.V.Xlopin hisoblanadi. 
Undan tashqari SSSR sog‘liqni saqlash tizimini boshlab bergan 
tashkilotchilar  N.A. Semashko, Z.P. Solovev; kommunal gigiyena soha-
sida taniqli bo‘lgan olimlar A.N.  Sisin, Z.G.  Frenkel, A.N.  Marzeyev, 
V.A.  Ryazanov; mehnat gigiyenasining rivojlanishiga hissa qo‘sh-
ganlardan S.I.  Kaplun, V.A.Levitskiy, A.A.  Letavet, V.A.Vigdorchik, 
E.M.  Kagan, V.K.  Navrotskiy; ovqatlanish gigiyenasi sohasida M.N. 
Shaternikova, I.P.  Razenkova, O.P.  Molchanova, A.P.  Palladin,  K.S. 
Petrovskiy, A.A.  Pokrovskiy faoliyat ko‘rsatganlar. 1922-yilda Ittifoq 
miqyosida sanitariya xizmati tashkil etilgan bo‘lib, ogohlantiruvchi va 
joriy sanitariya nazoratini amalga oshirgan. Sanitariya organlarining 
faoliyatlari o‘zining qonuniy asoslariga ega bo‘lib, “SSSR va Ittifoqdosh 
Respublikalar sog‘liqni saqlash tizimi haqidagi qonunlarining asoslari” 
hujjatida  o‘z aksini topgan   hamda tegishli organlar tomonidan 
“Sanitariya qoidalari va me’yorlari”,  Davlat Standartlari va tegishli 
instruksiyalar tasdiqlangan. 

---

12 
 
Bizning mustaqil Respublikamizda gigiyena fanining taraqqiyoti 
Toshkent Davlat Tibbiyot instituti tarkibida tashkil topgan gigiyena 
kafedralarining faoliyatlari bilan chambarchas bog‘lanib ketgandir. 
O‘zbekistondagi tibbiyot institutlarining barcha gigiyena kafedra-
larining asosi bo‘lib, 1920-yilda tashkil topgan O‘rta Osiyo Davlat 
Universiteti qoshida tashkil etilgan umumiy gigiyena yoki avvalgi nomi 
“Eksperimental gigiyena” kafedrasi hisoblanadi. 
        O‘sha davrdagi birinchi kafedra mudiri doktor 
Pinegin Grigoriy Nikolayevich bo‘lgan. G.N. 
Pinegin sanitariyaga doir masalalarning amaliy qo‘l-
lanishini chet davlatlardan o‘rganib qaytganligi 
sababli, u shu usullar va tajribalarni bizning institu-
timizda ham qo‘llagan (G.N. Pinegin 1906-1910-
yillarda  AQSHda, 1910-1912-yillarda Angliyada 
bo‘lgan). U chet davlatlardagi aholiga suv tarqatish 
tarmoqlari, chiqindi suvlarni tozalash, qattiq 
chiqindilarni yoqish kabi usullarni o‘zimizda tatbiq 
qilinishiga sababchi bo‘lgan olimdir. London 
Universitetida vrachlarga o‘qiladigan ma’ruzalar kursini to‘liq tinglagan. 
Kafedrada va amaliyotda sanitar-texnik tekshirish usullarining keng 
ko‘lamda joriy qilinishi o‘sha chet davlatlardagi o‘rganilgan usullarni 
o‘zimizda qo‘llanishi bilan bog‘liqdir. Bu davrda G.N.  Pineginning 
rahbarligida Tixomirov Maksimilian Petrovich (Turkiston Harbiy ok-
rugining harbiy-sanitar inspektori), Robinzon Vladimir Nikolayevich 
(farmatsiya magistri) va Pinegina Avgusta Yakovlevnalar ham faoliyat 
ko‘rsatganlar. 
     G.N. Pinegindan so‘ng kafedraning rahbarligi Bautin Semen Dmitri-
yevich (1930) ga topshirilgan bo‘lib, u Saratov universitetida faoliyat 
ko‘rsatar edi. S.D. Bautin kafedraning ilmiy ishlariga ijtimoiy-gigiyenik 
yo‘nalishni kiritgan, jumladan u Respublikamizdagi ayrim qishloq va 
viloyatlar aholi yashash joylariga ilmiy ekspeditsiyalar uyushtirgan va 
Samarqand viloyati hududida bo‘lgan Zirabuloq stansiyasi atrofidagi 
aholining yashash va turmush sharoitlarini o‘rganib, olingan natijalar 
asosida 24 ta ilmiy maqolalar chop ettirgan. Shu davrning o‘zida 
kafedrada  A.V.  Georgiyevskiy degan olim ham faoliyat ko‘rsatgan, 
keyinchalik u professorlik lavozimiga ko‘tarilib ToshDavTIning 
epidemiologiya kafedrasiga rahbarlik qilgan.