Ёзёвон чўллари давлат табиат ёдгорлиги ўсимликлар дунёси бўйича мoниторинг ўтказиш

Тўронғилли-шўражриқли-шувоқли ассотция.
Бу ассотция учун танланган майдончада (№9), 22-VI-2014 й. Бу ернинг релефи бироз баланд-пастликларда иборат бўлиб тупроғи қумоқ, гипслашган, шўрлашган. Бу ерда туронғил, Фарғона шувоғи сув ажриқ, Climosoptira korschunskyi, Colcola Sclarantha, юлғун, якка-якка холда, Calligomum Allatiforma, Halostacheys belangerina, оқ бош. Ерни ўсимлик билан қопланиши 35% бу типга мансуб янтоқ ва оқ бош форматциялари қадимда катта майдонларни ишғол қилган бўлсада, ҳозирги кунга келиб улар тарқалган майдонларни кўп қисми ўзлаштирилиши муносабати билан янтоқли ва оқ бошли форматциялар кичик-кичик майдонларда, закан, ариқ, йўл қирғоқларидагина сақланиб келган холос.
Маълумки оқ бош асосан шўрхок ва ўта шўрлашган ерларда тарқалган, уни халқ хўжалик учун аҳамияти деярли йўқ, уни моллар ҳам деярли емайди. Лекин янтоқ ва у ҳосил қилган биомассалар чорвачилкда катта аҳамият касб этган. Айниқса қўй ва эчкиларни энг севимли ем хашакларидан бири бўлган. Бундан ташқари янтоқдан халқ табобатида турли касалликлар даволанишда ишлатилиб келинди.
Ўсимликлар дунёсининг ҳаёти ҳақида маълумотлар.

1. 
   Табиий ҳудудининг номи-Ёзёвон чўллари табиий давлат ёдгорлиги.
   
2. 
   Экосистема номи-Ўтлоқ, ботқоқли ва сув ўсимликлари.
   
3. 
   Вилоят-Фарғона вилояти
   
4. 
   Туман –Ёзёвон
   
5. 
   Умумий майдон- га 18-21
   
6. 
   Ўрганиладиган майдон-18-21 га
   
7. 
   Рўйхатга олинган сана-19.04.2014.
   
8. 
   Ҳисобот ишларини олиб борилган вақти- 10⁰⁰ дан 14⁰⁰ гача.
   
9. 
   Ҳисобга олинган кун хавоси –қуёшли.
   

Ўсимликларни ҳисобга олиш
№	Ўсимлик турлари номи	Хаёт шакли	Порометр	Мўллиги	Ниҳол	Қирқилган кесил-ган	Ёши	Турга берилган балл.
1	Митта ленна	Кўп-йиллик	3	3	2	-	3	2.2
2	Қирқ бўғим	Кўп-йиллик	2	2	2	-	2	1.8
3	Томирдори-тором	Кўп-йиллик	2	2	2	-	2	1.8
4	Сув қалампири	Бир йиллик	2	2	1	-	2	1.7
5	Келин тили	Бир йиллик	2	3	2	-	2	2.2
6	Ғижжак	кўп йиллик	3	2	2	-	2	2
7	Лўх-кўға	Кўп йиллик	3	3	2	-	2	2
8	Оддий қамиш	Кўп йиллик	3	3	3	-	3	2.5
9	Қоратезак –Nostirsium	Кўп йиллик	3	3	2	-	2	2
10	Ёлпиз-осиё ёлпизи	Кўп йиллик	2	2	2	-	2	1.8
11	Эрман	Кўп йиллик	2	2	2	-	1	1.7
12	Найзабарг-sagitoria	Кўп йиллик	2	2	1	-	2	1.7
13	Alisma gramineum	Кўп йиллик	3	2	2	-	2	2
14	Эгилган якан	Кўп йиллик	2	2	2	-	1	1.7
15	Batrachium divarickatum	Кўп йиллик	2	2	1	-	2	-
	Жами:		36	35	28	-	30	2.7
	Ўртача		2.2	2.3	2	-	2	2 балл

Ўтлоқ ботқоқли ва сув ҳавзалари экосистемасининг ўрганилган майдони учун 19.04.2014 й.
Қуйидаги кўрсаткичлар олинди:

№	Белги	Парометр	Баллар
1	Тўлиқлиги	Ўртача	2
3	Ёш- ниҳолар дарахт-подрет	Ўртача	2
4	Кесилган дарахтлар (подрубки)	Йўқ	3
5	Ёши	Ёш ўсимликларсиз	1
	Экосистема бўйича ўртача		2 балл

Қолган индикаторларнинг кўрсаткичи бўйича аниқланади.: одатдагича (3балл), кам 2 балл ва йўқ 1 балл.
Ўт ўсимликлар 19.04.2014

1	Қирқ бўғим	Мавжуд	Одатдагидек	3
2	Ғижжак	Мавжуд	Кам	2
3	Қоратезак	Мавжуд	Кам	2
4	Найза барг	Мавжуд	Кам	2
5	Alisma gramineum	Мавжуд	Кам	2
6	Қамиш	Мавжуд	Одатдагидек	3
				2.5 балл

Ўтлоқ –ботқоқли ва сувли экоситема бўйича ўртача кўрсаткич 2.5 га тенг. Бу экосистема яхши сақланган салбий таъсирлар сезилмади. Ижобий.


ГОЛОФИТ ЎСИМЛИКЛАР ТИПИ
Бу тип ўсимликлар чўл минатақаси учун энг характерлиси ҳисобланади. Бу типга мансуб формацияларнинг асосий компонентлари барглари ўта қисқарган чалабута ва бута ўсимликлардир. Улар узоқ вақт давомида (баргли ёки баргини ташлаган ҳолда) ёз ва қиш, кузга қадар ўсишдан тўхтамайдилар ва охири мева ҳосил қилиб, ривожланишни охирига етказади. Фармацияга мансуб турларнинг кўпчилиги тор экологик мухит шароитга асосан шўрхок ва ўта шўрланган тупроқда ўсишга ихтисослашган. Бу тип Марказий Фарғона, шу жумладан Ёзёвон чўлларида катта майдонларни ишғол қилмайди. Боз устига улар тарқалган майдонларнинг кўп қисми ўзлаштирилиб экин майдонларига айлантирилган.
Ёдгорлик ҳудудида бу типнинг сарсазан – halocnemeta strobilacer, қорабарак - halostochydera belangerianae, поташник - kalidieta caspiei, ва солерос - salicornia herbacei формациялари фарқ қилинади.
1. Сарсазан фармацияси. Бир формациянинг ассоциацияси ҳудудда тарқоқ ҳолда учрайди. Формация эдификатори – сарсазан. У бўйи 20-30 смга етадиган, шох-шаббалари қалин, кўп тери, ер бағирлаб ўсувчи, шохлари қарама-қарши жойлашган, ташқи қиёфаси ёстиқсимон ўсимлик. Формациянинг фақат бир ассосиацияси мавжуд. У ҳам бўлса соф ҳолатда бўлиб, сийрак холда тарқалган. Бу турдан ташқари salicornia herbacei, шўражриқ ҳам учрайди. Қумтепаликлар орасидаги пастком, вақти-вақти билан сув босаётган ёки деярли йил давомида сув бўлиб турадиган қўллар атрофида ҳам шўрхок ерларда соф холдаги сарсазонзорлар ҳам учрайди. Бироз қуруқ ерларга ўтиш билан шўражриқ, якка-якка ҳолда limonium oxolepis, tamarix pentandra яна қуруқлик томон юриши билан Фарғона шувоғи, оқбош каби ўсимликлар ўсаётганлини кўриш мумкин. Ўсимликлар билан ерни қопланиши 20-30 фоиздан то 60-70 фоизга қадар бўлиши кузатилди.
№ 10. майдонга(15.08.2014) ҳудуднинг марказдан бироз ғарбида жойлашган майдончада тупроғи шўрхок ва ўта шўрлашган ерларда ўсимликсиз жойлар ўсимлик билан қопланган жойга нисбатан кўпроқ, 25-35% ер ўсимликлар билан қопланган, иккинчи (№11 майдон) майдончада тупроқ хўл шўрхок ва шўрхок бўлиб, ўсимлик қоплами 20-25 фоизни ташкил қилади. Бу ерда табиий холат ўзгармаган холда сақланган, инсон омилини таъсири сезилмади.
Қорабарак – формацияси. Бу формацияда эдификатор қорабарак ўсимлиги. У бўйи 2 мга етадиган бута. Шох-шаббалари қарама-қарши, редукцияланган, барглари ҳам қарама-қарши жойлашган. Бир йиллик новдалари сувли. У хўл, ғовак кар кўринишдаги шўрхок ерларда ўсади. Бу ҳудудда қорабарак формацияси бир ассоциациядан иборат. (қорабарка, шўражриқ асссоциациядан) у суви камайган, қуриган сув ҳавзаларида тарқалган. Бу ерда тарқаллган ўсимликлар ҳам тур таркибига кўра №11 майдонга ўсимликларига ўхшаш, чунки тупроғи бу ерда ҳам хўл шўрхок ва ғовак шўрхокда иборат. Қоплам 20-25 % ташкил қилади. Бу ерда қорабаракдан ташқари шўражриқ Cllmocopxtralanata, янтоқ ва қамишдан таркиб топган.
Потошник формацияси - Kalidieta caspiei
Потошник - ўта шохланган бутача, бўйи 15-75 смга етади. Барги ривожланмаган, у яшил барг қўлтиғи кўринишда, барг япроғи ўткир ўсимтага айланган. Туп гуллицилиндсимон бошоқ. У шўрхок ерларда ва тақирсимон майдонларда тарқалган ва Kalidietum fruticosa – herbosum ассоциациясини ҳосил қилади. Бу ассоциация бошқа қорабарак формацияларининг ассоциациядан бироз кенг тарқалган. Бу ерда потошник билан барг бута ўсимликларидан Lycium ruthenicum, Colligonum litwinowil, юлғун ўсимликлари ҳам ўсади. Кўп йиллик ўт ўсимликлардан шўражриқ, янтоқ, қамиш, Фарғона шувоғи, оқбош sarsola dendroides кабиларни учратиш мумкин. Бу ассоциациясига мансуб майдонга ёдгорлик марказидан шимолий ғарбга жойлашган, текис, лекин шўрлашган, ўта шўрлашган шўрхок ерлардан таркиб топган.
Colepocobas формацияси.
Salicornia herbacea – бир йиллик ўт, шохлари қарама-қарши, қарама-қарши барглари ривожланган. У хўл шўрхок ерларда, тарқалган. У ер юзида кенг тарқалган, лекин Ёзёвон чўлларида жуда кичик майдонларда таркалган. Бу ерда эдификатордан ташқари polupogen maritimum ва acorellus distachu каби ўсимликларни учратиш мумкин. Бу формацияга мансуб ўсимликларининг тур сони ҳам жуда оз, чунки булар тор экологик муҳит шароитга мосланган. Бундай шароитда асосан шўрадошлар ва шу мухит шароитда ўсишга ихтиссослашган ўсимликларнинг меъёрида ўсиб ривожланган холос.
Голофит ўсимликлар экосистемаси бўйича танланган майдонда (участка) олиб борилган кузатишлар натижасида олинган кўрсаткичлар 15.06.2014

№	Белгилар (признак)	Ўлчамлар (параметр)	Баллар
1	Қамишча - полката	ўртача	2
2	Ниҳоллар - подрост	кам	1
3	Кесилган - порубки	ўта кам	2
4	Ёши возрост	кам	2
5	Голофит экосистемаисда 4 балли ўлчов бирлигида олиб борилган 2+1+2+2=7 = 1.8б		1.8

Индикатор, (эдификатор холатини аниқлашда қуйидаги кўрсаткичдан фойдалнилди: Одатдагидек-обқчная (3 балл), кам-редка (2 балл) йўқ, (1 балл)

Дарахт ва буталар-шўрхок ер ўсимликлари
1	Қорабарак	Мавжуд	Одатдагидек	3
2	Боялис	Мавжуд	Кам	2
	Ишқорий шохалок	Мавжуд	Кам	2
3	Тукли юлғун	Мавжуд	Одатгидек	3