Evolyutsiya nazariyasi

Mavzu mazmuni: Ontogenez (yunoncha ortos — shaxsiy, genesic — rivojlanish demakdir) termini fan tarixida turlicha tushunilgan. Gekkel ontogenez deganda, organizmlarning embrion va lichinkalik davrini, Seversov zigotadan to hayvon organizmining jinsiy yetilishigacha bo‘lgan davrni tushungan. Haqiqatda esa ontogenez ko‘p hujayrali organizmlarning zigotadan to tabiiy o'limigacha bo lgan rivojlanish davrini ifodalaydi. Jinsiy yo‘l bilan ko‘payadigan o'simliklar va hayvonlarda ontogenez embrion hamda postembrion davrlarga bo'linadi.Filogenez (yunoncha phulon — avlod, gensis — rivojlanish demakdir) ma’lum sistematik guruhlarning tarixiy rivojlanishini o‘z ichiga oladi. Organizmlarning shaxsiy va tarixiy rivojlanishi evolyutsion ta’limotning eng muhim
muammolaridan biri hisoblanadi. U evolyutsiya jarayoni mexanizmini aniqlashga, tirik mavjudotlarning shaxsiy va tarixiy rivojlanishini idora etishga yordam beradi. A. N. Seversov ontogenez bilan filogenez orasidagi munosabatlar nihoyatda murakkab ekanliginn ta’kidladi. U Gekkel tomonidan ilgari surilgan palingenez va senogenezlarni farq qilish juda qiyin ekanligini, chunki filogenezda ontogenezning chetga chiqish hollari, embriologik moslanish hamma vaqt senogenez bo‘lavermasligini, ontogenezda ro‘y beradigan ko'pginao‘zgarishlar filogenetik ahamiyatga ega ekanligini eslatib, ularni filembriogenez deb nomladi. Filembriogenez nazariyasini Seversov birinchi marta 1910-yili asoslab berdi. Keyinchalik esa uni yanada rivojlantirdi. Bu nazariya organlarning filogenetik yangilanishiga olib keladigan o‘zgarishi qanday yo‘llar bilan va qaysi bosqichda amalga oshishini ko‘rsatadi. Mazkur masalani hal etish uchun Seversov evolyutsion paleontologiya, embriologiya va qiyosiy anatomiya fanlarida to ‘plangan ma’lumotlarga murojaat etdi. Uning ta’kidlashicha, ontogenez (embriogenez) da filogenetik ahamiyatga ega bo'lgan o'zgarishlar uch usulda amalga oshadi. Ular anaboliya, deviatsiya, arxallaksis usullaridir. Ontogenezda organlar rivojlanishning o‘rta bosqichlarida sodir bo'ladigan o‘zgarishlar deviatsiya deb ataladi (latincha deviatio — o‘rta demakdir). Ontogenezda filogenezning qaytarilishi g‘o‘za o'simligida ham yorqin namoyon bo‘ladi. Evolyutsiya jarayonida yopiq urug‘li o‘simliklarning barg plastinkasi dastlab butun bo‘lgan. Keyinchalik ularning ayrimlarida 3—5, 7 bo‘lakli barg plastinkali o‘simlik formalari rivojlangan. Shu sababli g‘o‘za o‘simligining asosiy poyasining pastki bo‘g‘imlarida hosil bo‘lgan barg plastinkalari butun bo‘lib, yuqori bo‘g‘imlarida2, 3, 4, 5, ba’zan 7 bo‘lakli bo‘ladi. Bu dalillarga asoslanib, olimlar Gossupicum avlodining nam joylarda tarqalgan daraxtsimon ajdod turlarida barg plastinkasi butun boigan. Keyinchalik g‘o‘za nam kamroq joylarga tarqalishi tufayli daraxt yoki buta holidagi formalarda evolyutsiya jarayoni barg plastinkasi bo‘lakli bo‘lgan xillarini keltirib chiqargan, deydilar. G ‘o‘zaning keyingi evolyutsiya jarayoni ikki yo‘nalishda borgan. Afrika va Osiyoda tarqalgan g‘o‘zalarning barg plastinkasi kichraygan, lekin uning bo‘laklarga bo‘linishi saqlangan yoki kuchaygan. C h o i zonalarda esa evolyutsiya jarayoni unchalik katta boimagan tik yoki yotib o'suvchi poyali g‘o‘zalarda barg plastinkasi kichrayishiga sabab bolgan, lekin yaxlit (butun) bolgan. G ‘o‘zaning ajdod formalarida barg plastinkasi butun bo‘lganligi Abzalov M. F., Fatxullayeva G. N. tomonidan olib borilgan genetik tadqiqotlarda ham tasdiqlandi.