Эвалюцианинг харакатлантирувчи кучлари

Modifikatsion uzgaruvchanlik.
Modifikatsion uzgaruvchanlik organizm fenotipining uzgarishidir. Organizm belgi xususiyatlarining rivojlanishi genotipi bilan tashki sharoitning uzaro tahsiriga boglik. Genotipi bir xil bulgan organizmlar xar xil rivojlanish sharoitida parvarish kilinsa, ular bir kator belgilari buyicha bir-biridan keskin fark kiladi.
Organizmning butun rivojlanish protsessi – uruglangan tuxum xujayradan vujudga kelgan organizm umrining oxirigacha genotipning doimiy nazoratida va xar xil tashki muxit tahsirida buladi. Organizm belgi-xususiyatlarining rivojlanishi genotip va tashki sharoitga boglik. Tashki sharoit kulay bulsa, organizm rivojlanadi, masalan, tuxum tovukka bostirilsa, yoki inkubatorga kuyilsagina, undan juja chikadi. Urug mahlum kulay temperatura va namlik bulgandagina unadi. Masalan, sharoitga karab, belgilarning turlicha uzgarishini kursatuvchi misollar bilan tanishaylik. Bir dona kartoshka kuzchalari soniga karab bulaklarga bulinsa va ular issiklik, namlik, yoruglik, tuprok unumdoligi xar xil bulgan yerda parvarish kilinsa, genotipi bir bulishiga karamay, ulardan usib chikkan kartoshka usimliklari xar xil buladi. Ammo bunday usimliklardan yigib olingan tugunaklar bir sharoitga ekilsa, undan bir xil usimliklar unib chikadi.
Navruzgul (primula)ning bahzi turi (Primula sinensis) 15 - 20 da kizil gullaydi, agar shu usimlik 30 – 35 issik joyga kuchirilsa, guli ok buladi. Agar oppok bulib gullab turgan usimlik 15 – 20 issik joyga kuchirilsa, yangi shonalari kizil bulib ochiladi.
Turli sharoitda turli belgilar uchun moldifikatsion uzgaruvchanlik chegarasi juda xilma-xil buladi. Belgining modifikatsion uzgaruvchanlik chegarasi shu belgining reaksion normasi deyiladi. Tashki sharoitning uzgarishi organizmning turli belgilarga bir xil tahsir kursatmaydi. Masalan, yaxshi bokish va parvarish kilish bilan koramolning suti ortib boradi. Sutning yogliligi parvarish kilish sharoitiga sutga nisbatan kamrok boglik. Sutdagi yeg protsenti zotning anchagina doimiy xossasi, lekin yaxshi bokish bilan yeg mikdorini xam bir kadar uzgartirish mumkin.
Guza usimligi unumdor yerda, suv va issiklik yetarli bulsa, buychan bulib usadi, xosil va usish shoxlari uzunlashadi, barg plastinkasi, kusagi va chigiti yiriklashadi, paxta tolasi uzayadi, tola chikishi kupayadi. Nokulay agrotexnikaviy sharoitda esa bularning aksi buladi. Birok bu ikki xil (kulay va nokulay) sharoitda xam bargi, kusagining rangi ozrok uzgarib, tolasining rangi umuman uzgarmaydi. Bu misollardan kurinib turibdiki, koramolning kup sut berishi, guzaning buychan bulib usishi, xosil va usuv shoxlarining uzunlashishi, barg plastinkasi, kusagi va chigitning yiriklashishi, tolasining uzayishi va xokazo belgilarning reaksiya normasi juda katta, sutning yegliligi, barglar va kusak rangining reaksiya normalari ancha kichikdir. Birok koramol yungining va guza tolasining rangi doimiy belgi xisoblanadi. Katta reaksiya normasi tabiiy sharoitda turning saklanib kolishi va kupayishi (yahni moslashuvchanlik) uchun muxim axamiyatga ega. Modifikatsion uzgaruvchanlik irsiyatga boglik. Birok organizmning rivojlanishida tashki sharoit tahsirida xosil bulgan uzgarishlar genotipni uzgartirmaydi va uning reaksiya normasidan tashkariga chikmaydi. Muxit sharoiti kancha xilma-xil bulsa, modifikatsion uzgaruvchanlik shuncha kup buladi. Reaksiya normasi katta bulgan belgilarning uzgaruvchanlik doirasi keng, reaksiya normasi kichik bulgan belgilarning uzgaruvchanlik doirasi birmuncha tor buladi. Genotipning reaksiya normasi organizm uzgarishi jarayonida namoyon buladi. Masalan, navlarga baxo berishda ularning genotip buyicha reaksiya normasi ularni kulay va nokulay tashki sharoitda parvarish kilish yuli bilan urganiladi. Bunda navlarning reaksiya normasi katta va kichik bulishi mumkin. Reaksiya normasi orkali navlarning (shu jumladan, xayvonlar zotining) kanday tuprok-iklim sharoitiga moslana olishi aniklanadi.
Tashki sharoit kulay bulganda yukori xosil olinadigan, nokulay bulganda esa xosili uncha kamaymaydigan navlar juda katta amaliy axamiyatga ega. Masalan, bugdoyning Bezostaya –1 navidan ugoriladigan yerlarda juda yukori xosil olinadi, kurgokchilik sharoitda esa xosili uncha kamaymaydi. Guzaning 108 –F, Toshkent–1 navlari Uzbekiston oblastlariga, xatto boshka paxtakor respublikalarga xam tarkaldi, chunki ular tashki sharoitga tez moslashish xususiyatiga ega.
Usimlik navlari va xayvon zotlarining kaysi belgilari katta, kaysi belgilari kichik reaksiya normasiga ega bulishini bilish kishlok xujaligi uchun muxim axamiyatga ega. Shu bilan birga, rivojlanish sharoitini uzgartirib, duragaylarda dominanlikni boshkarshi mumkin. Dominantlikni va organizmning individual rivojlanishini boshkarish mumkinligi xakidagi muxim masalani Michurin meva daraxtlarida sinab kurdi. U mahlum sharoit yaratib, duragylarni odam uchun foydali tomonga yunaltirish mumkin ekanligini isbotladi. U tashki faktorlar duragay organizmlarning belgi-xususiyatlariga juda katta tahsir kursatishini olib borgan bexisob tajribalarida kuzatdi. Rivojlanish uchun tashki muxitdan kulay sharoit topgan belgilar buragaylarda kuprok dominant bulib chikishini anikladi. Yangi meva navlarini chikarishda shu konuniyatdan keng foydalandi.
Darxakikat Michurin sovukka chidamli meva navlari chikarishda yumshok iklimga va kattik sovukka moslashgan navlarni chatishtirishdan olingan duragaylarni kattik sovuk sharoitida parvarish kildi, natijada duragaylarda sovukka chidamlilik belgisi dominant bulib chikdi.

Adabiyotlar:

1. Istoriya biologii Pod. red. Mikulinskogo S.R. Moskva Nauka 1972 g.
2. Gofurov A.T. Darvinizm. Tosh. Ukituvchi –1992 y.
3. Voronskov N.P. Suxorikov L.N. Evolyusiya organicheskogo mira.
Moskva Prosvesheniy – 1991 g.
4.Turakulov Ye.X. Molekulyar biologiya. Toshkent Ukituvchi
1993 y.
5.Turakulov Ye.X. va boshkalar Umumiy biologiya Toshkent Ukiuvchi 1998 y.
6. Gofurov A.T. Nosirov O.N. Maktab biologiya kursida tabiat muxofazasi tushunchasini shakllantirish. Toshkent Ukituvchi
7. www.ziyonet.uz