Eukariot hujayralar asosan ikki xil usulda ko‘payadi: Mitoz somatik hujayralarning bo‘linishi

Hujayraning mitotik sikli.

Bu davr hujayraning mitozga tayyorgarligini yakunlaydi. Bu davrda oqsil va RNk sintezi davom etadi. Interfaza tugaganidan keyin mitoz

boshlanadi. Mitoz to‘rt bosqich — profaza, metafaza, anafaza,

telofazadan iboratdir

Profaza — yadro kattalashadi, yadro shirasining yopishqoqligi

kamayadi, xromosomalar spiralga o‘ralib, kalta va yo‘g‘on holatga

keladi. Xromosomalar mikroskopda aniq ko‘rinadi. Yadro qobig‘i

va yadrochalar yo‘qoladi, xromosomalar sitoplazmada erkin holda

joylashadi. Ikkita sentriola hujayra qutblari tomon tarqala boshlay-

di. Bo‘linish urchug‘i hosil bo‘lishi boshlanadi.

Hujayraning

mitoz bo‘linishi.

Sitoplazmaning

bo‘linishi

Telofaza

Interfaza

urchuq

hujayra

markazi

Sentromera

Xromosoma

Yadro membranasi

Dastlabki profaza

Anafaza

Profaza

Metafaza

metafaza – xromosomalarning spirallanishi davom etadi. Bu

davrda xromosomalar eng kalta va yo‘g‘onlashgan holatga o‘tadi.

Xromosomalar ekvator tekisligi tomon harakatlana boshlaydi. Xro-

mosomalar qutblardan bir xil masofada, ya’ni ekvator tekisligida

bir tekis joylashadi. Xromosomalar orasidagi masofa bir xil bo‘la-

di. Xromosoma sentromeralari qat’iy qonuniyat asosida ekvator

tekisligida bir xil holatda joylashadi. har bir xromosomaning xro-

matidlari bir-biridan itarilib, faqat birlamchi belbog‘ bilan birikkan

bo‘ladi. Bo‘linish urchug‘i to‘liq shakllanadi. har bir xromosoma

o‘z sentromerasi bilan bittadan bo‘linish urchug‘iga birikadi.

Anafazada – xromosoma xromatidalarini birlashtirib turuvchi

belbog‘ uziladi, natijada xromatidalar mustaqil xromosomaga ayla-

nadi. Sentromeraga birikkan bo‘linish urchug‘i qisqarishi natijasida

xromosomalarni hujayra qutblariga tomon torta boshlaydi.

Telofazada – mitoz jarayoni yakunlanadi. Bu bosqichda

xromosomalar qutblarga to‘planadi, spirallari yoyila boshlaydi,

yorug‘lik mikroskopida yaxshi ko‘rinmaydigan bo‘lib qoladi. Sito-

plazmaning membranali qismlaridan yadro qobig‘i hosil bo‘ladi.

Mitoz: A — triton terisidagi hujayra; B — piyoz

po‘sti hujayrasi.

Yadrochalar qaytadan shakllanadi. Telofazaning oxirida sitoplaz-

maning ikkiga ajralishi (sitokinez) kuzatiladi. hayvon hujayralarida

sitoplazma va plazmatik membrana o‘rtasida botiqlik paydo bo‘lib,

uning asta-sekin torayishi natijasida hujayra teng ikkiga bo‘linadi.

o‘simlik hujayralarida esa hujayraning o‘rtasida sitoplazma-

tik membrana paydo bo‘lib, hujayraning chetiga tarqala boshlay-

di. Bunda hujayrani teng ikkiga bo‘luvchi ko‘ndalang to‘siq pay-

do bo‘ladi. keyin esa sellyuloza qobig‘i hosil bo‘ladi. Mitoz bos-

qichlari juda qisqa bo‘lib, 30 daqiqadan 3 soatgacha davom etadi.

mitozning biologik ahamiyati – mitoz natijasida hosil

bo‘lgan har bir yangi hujayra xuddi ona hujayradagidek bir xil xro-

mosoma to‘plami va bir xil genlarga ega bo‘ladi. Mitoz natijasida

hosil bo‘lgan ikkala yangi hujayra diploid to‘plamga ega bo‘ladi.

Mitoz eng muhim quyidagi hayotiy jarayonlarni embrional rivojla-

nish, o‘sish, nobud bo‘lgan hujayralar va shikastlangan to‘qima,

organlarning tiklanishi hamda funksional holatini normal o‘tishini

ta’minlaydi. organizmlarning jinssiz ko‘payishi ham mitoz bo‘linish

asosida amalga oshadi.

meyoz

Jinsiy usulda ko‘payadigan organizmlarda o‘ziga xos bo‘linish

usuli meyoz kuzatiladi. Meyoz so‘zining ma’nosi kamayish de-

makdir. Meyoz natijasida diploid to‘plamga ega bo‘lgan birlamchi

jinsiy hujayralardan gaploid to‘plamli jinsiy hujayralar hosil bo‘ladi.

Me yoz ketma-ket keladigan ikkita bo‘linish bosqichlaridan ibo rat.

har bir meyoz bo‘linish xuddi mitoz singari to‘rt bosqichga: pro-

http:eduportal.uz100 oRGANIZMLARNING INDIVIDuAL RIVoJLANIShI - oNToGeNeZ V Bo‘LIM

faza, metafaza, anafaza, telofazaga bo‘linadi. ularni farq qilish

uchun birinchi bo‘linish fazalari oldiga I, ikkinchi bo‘linish fazalari

oldiga II raqami qo‘yiladi (30- rasm).

Meyoz ham xuddi mitoz kabi interfazadan boshlanadi. Me-

yoz bo‘linishi quyida ko‘rsatilganidek, ketma-ket keladigan bos-

qichlardan iborat bo‘lib, buning natijasida xromosomalar ma’lum

o‘zgarishga uchraydi. Buni quyidagicha ifodalash mumkin.

Interfaza profaza I Interkinez profaza II

metafaza I metafaza II

anafaza I anafaza II

telofaza I telofaza II

meyozning birinchi bo‘linishi bilan ikkinchi bo‘linishi orasidagi

juda qisqa vaqt interkinez deb ataladi. ko‘pincha interkinez holati

sodir bo‘lmay, telofaza I profaza II ga ulanib ketishi ham mumkin.

Profaza I da — xromosomalar spirallasha boshlaydi. har bir

xromosoma ikkita xromatiddan iborat bo‘lib, sentromera yordami-

da birikkan bo‘ladi. Gomologik xromosomalar o‘zaro yaqinlashadi.

Bir xromatidning har bir qismi ikkinchi xromatidga aniq mos tusha-

di. Xromosomalar bir-biriga yopishib, yonma-yon joylashadi. Bu

hodisa kon’yugatsiya deyiladi. keyinchalik bunday xromosomalar

o‘rtasida o‘xshash qismlari, genlari bilan almashinadi. Bu hodisa

esa krossingover deb ataladi. Profaza oxirida gomologik xromo-

somalar bir-biridan ajrala boshlaydi. Bu jarayonlar bilan bir vaqtda

yadro qobig‘i parchalanib, yadrochalar yo‘qolib ketadi.

Metafaza I da – xromosomalarning spirallanish darajasi eng

yuqori ko‘rsatkichga ega bo‘ladi. kon’yugatsiyalashgan xromo-

somalar juft-juft holatda ekvator tekisligi bo‘ylab joylashadi. Sen-

tromeraga bo‘linish urchug‘i birikadi.

Anafaza I da – gomologik xromosomalarning yelkalari bir-biri-

dan aniq ajraladi. Lekin xromatidlarga ajralmagan holda qutblarga

tomon harakatlana boshlaydi.

Telofaza I da – xromosomalar soni ikki hissa kamaygan hu-

jayralar hosil bo‘ladi. Qisqa vaqt ichida yadro qobig‘i hosil bo‘ladi.

Birinchi meyoz bilan ikkinchi meyoz o‘rtasidagi qisqa vaqt in-

terkinez deyiladi. Interkinez davrida DNk reduplikatsiyalanmaydi.

Birinchi bo‘linish natijasida hosil bo‘lgan hujayralar bir-biridan ota

va ona xromosomalar genlar yig‘indisi jihatidan farq qiladi.

Agar meyoz birinchi bo‘linishda xromosomalardagi krossin-

governi hisobga olinsa, har bir hosil bo‘lgan jinsiy hujayra genetik

jihatdan yagona bo‘lib, o‘ziga xos takrorlanmaydigan genlar yig‘in-

disiga ega bo‘ladi.

meyozning ikkinchi bo‘linishidagi profaza II va metafaza II da

xuddi mitozdagidek jarayonlar kuzatiladi, mitozdan farqi shundan

iboratki, bo‘linayotgan hujayra gaploid to‘plamga ega bo‘ladi. Ana-

Telofaza II Anafaza I

Profaza II

Metafaza I

Dastlabki jinsiy

hujayralar

Metafaza II

Metafaza I

Telofaza II

Anafaza II

Profaza I

Boshlang‘ich Profaza I

Jinsiy hujayralarning hosil bo‘lishi (Meyoz). 30­ rasm.

faza II da sentromera bilan birikkan xromatidlar bir-biridan ajraladi, shu vaqtdan boshlab xuddi mitozdagidek xromatidlar mustaqil xromosoma bo‘ladi. Telofaza II da xromosomalari gaploid to‘plam-

ga ega bo‘lgan ikkita hujayra hosil bo‘ladi. Shunday qilib, mey-

oz natijasida har bir diploid to‘plamli boshlang‘ich jinsiy hujayra-

ning ikki marta ketma-ket bo‘linishi oqibatida 4 ta gaploid to‘plamli

yetuk jinsiy hujayralar – gametalar hosil bo‘ladi.

meyozning biologik ahamiyati – meyoz tufayli avlodlar al-

mashinuvi davomida xromosomalar sonining doimiyligi o‘zgarmay-

di. Meyozda gomologik xromosomalarning juda ko‘p xilma-xil va-

riantlari amalga oshadi. Meyoz jarayonida xromosomalar kon’yu-

gatsiyalashib, o‘xshash qismlari bilan almashinishi (krossingover)

natijasida irsiy axborotning yangi to‘plami hosil bo‘ladi.

2. hayvonlarning somatik hujayralari uchun diploid to‘plami

xarakterlidir. hujayraning meyoz I telofazasi oxiridagi va meyoz II

ning anafazasidagi xromosoma (n) va DNk (c) miqdorini aniqlang.