26
biladilar, ular boshqa (turkiy bwlmagan) etnoslar bilan aralashish natijasida ham tashkil
topganligini inobatga olmaydilar. Qalam sohiblari qatorida shundaylari ham borki, ular wzbek
xalqining kelib chiqishini Nuh payg`ambarning wg`li Yofasdan, Yofasning wg`li Tur yoki
Turkdan boshlaydilar.
Ma`lumki, uzoq wtmishda xioniylar va ular tarkibidagi barcha
qabilalar Shimoliy Xitoyda,
Sibirda, milodiy I—II asrlarda esa bepoyon Qozog`iston chwllarida yashaganlar. Ularning ayrim
guruxlari shu asrlarda Movarounnahr va Xorazm hududlariga ham kelib joylashganlar. Turk
xoqonligi Mwg`uliston va Ettisuv hududlarida (VI asr wrtalarida) tashkil topgan. VI asr oxiri —
VII asr boshlarida Turk xoqonlari Movarounnaxrda, g`arbda Orol va Kaspiy dengizlari atroflaridagi
katta xududda wz xukmronliklarini wrnatdilar.
Turk xoqonliklari davrida ham ikki azim daryo (Amu va Sirdaryo) oralig`iga, Xorazm
wlkasiga va ularga tutashgan mintaqalarga turkiy xalklar, qabilalar kelib wrnashgan edilar. Demak,
Movarounnahr va Xorazm aholisi xioniylar va turk xoqonliklari davrlarida kelgan etnoslardan
tashkil topgan va ulardan wzbek xalqi kelib chiqqan degan fikr tug`iladi. Shunday bwlishi mumkin
edi, qachonki xioniylar yoki turk xoqonliklari Movarounnaxr va Xorazmni egallaganda bu
xududlarda ular kelmasidan oldin ham aholi yashamagan yoki ularning zarbasidan bu erlarda
yashab kelgan xalqlar batamom qirib yuborilgan bwlsa. Tarixdan bizga yaxshi ma`lumki, unisi
ham, bunisi ham bwlmagan.
Xioniy qabilalari kirib kelgan kezlarda Movarounnahr va Xorazm hududida xorazmliklar,
swg`diylar, kushonlar, qang`arlar va bir qancha boshqa xalqlar yashagan.
Bu hududlarni Turk
xoqonligi egallaganda (VI asrning ikkinchi yarmi) esa xorazmliklar va swg`diylar qatorida
kidariylar, xioniylar, eftaliylar va boshqa xalqlar ham bwlgan.
Movarounnahrning siyosiy boshqaruvi avval xioniylar qwlida bwlib, V asrning birinchi
yarmilarida eftaliylar qwliga wtadi. Shu asr davomida eftaliylar Sug`diyonani, Toxaristonning katta
qismini, Sharqiy Turkistonni egallaydilar. Markaziy Osiyoda yirik eftaliylar davlati vujudga keladi.
Ammo, uning hukmronligi uzoqqa bormaydi. VI asrning 60yillarida turk xoqonligi zarbasidan
eftaliy davlati emirladi. Movarounnaxrning asosiy xalqi wtmishda eroniy tilli bwlganligini uqtirish
edi. Ammo tarixiy manbalarni sinchiklab wrgangan kishi masalaga buywsinda, bir tomonlama
yondashish xato ekanligini tushunib olishi qiyin emas.
Eftaliylar mag`lubiyatga uchragandan keyin, ularning asosiy kismi Movarounnahr va unga
yaqin mintaqalarda yashagan edilar. Ularning faqat ayrim guruhlari (asosan,
yarim kwchmanchi
guruhlari) Afg`oniston va Hindiston hududiga kwchib wtgan edilar. Eftaliylarning ayrim guruhlari
tarixchi geograf Gardiziyning yozishicha, Xurosonda ham yashagan. Mova Movarounnahrda
qolgan eftaliylar shu hududda yashayotgan qang`arlar bilan qwshilib, tub erli turkiyzabon etnik
qatlamga singib ketgan va ularning avlodlari wz etnik nomlarini hatto bizgacha saqlab qolganlar.
Uzbek va turkman xalqlarining tarkibida XX asr boshlarigacha abdal etnonimi mavjudligi buning
dalili bwla oladi. Abdal etnik guruxi boshqird xalqida ham mavjud bwlgan.
Ma`lumki, VI-asr urtalarida bir necha qabilalar birlashishi natijasida turk xoqonligi tashkil
topadi va qisqa vaqt ichida turk xoqonligi kuchayib, Markaziy Osiyonning katta qismini, jumladan,
Movarounnahrni egallaydi. VI asrning 80-yillarida turk xoqonlari Eron Sosoniylari ustidan g`alaba
qozonib, Xuroson viloyatining bir qancha hududlarini zabt etadilar. Ammo bu vaqtinchalik edi.
Eron bilan turk xoqonliklari orasidagi asosiy chegara Amudaryo bwlib qolgan edi. G`arbda esa turk
xoqon. lari Volga va Qora dengiz sohillariga qwshin tortib borib, 576 yili Kerch` shahrini, 581 yili
esa Xersonni va boshqa bir qancha shaharlarni qwlga kiritib, wz hukmronligini wrnatgan.
Turk xoqonliklari davrida (VI—VIII) Wrta Osiyoning Markaziy mintaqalariga (Toshkent,
Zarafshon, Qashqadaryo, Surxondaryo vohalari, Farg`ona vodiysi)
va Xorazm zaminiga turkiy
qabilalar kwplab kelishgan va ularning aksariy kwpchiligi shu hududlarda turg`unlashib qolgandi.
VI—VIII asrlarda Movarounnahr va Xorazm aholisini etnik tarkibini quyidagicha tasavvur
qilish mumkin:
a) qadimdan dehqonchilik, hunurmandchilik va, tijorat bilan shug`ullanib kelayotgan forseron
tilli swg`diylar, xorazmiylar va boshqalar;
b) dehqonchilik, hunarmandchilik va savdosotiq bilan kun kechirib'kelayotgan turkiyzabon
27
aholi. Bu aholi yuqorida qayd qilganimizdek, wtroqlashib qolgan qang`arlar, xioniylar, eftaliylar va
turk xoqonliklari davriga kelib turg`unlashib qolgan bir necha boshqa qabilalar;
v) yarim wtroq va yarim kwchmanchi bwlib yashayotgan turkiy tilli va forseron tilli etnik
guruhlar. Bu guruhlar asosan voha atroflarida, tog` oldi qirlarida yashab dehqonchilik bilan bir
vaqtda chorvachilik bilan shug`ullanib kelganlar;
g) kwchmanchi, turkiyzabon qabilalar. Bular chwllarda va tog`oldi rayonlarda yashab asosan
chorvachilik bilan shug`ullanib kelganlar.
Yuqorida keltirilgan Movarounnahr va Xorazm aholisi tarkibidan kwrinib turibdiki, bu
hududlarda qadimqadimdan buyon ikki til turkumidagi (forseron va turkiy) xalqlar yonmayon va
aralash yashab kelganlar. Bular asrlar davomida birgaliqda shaharlar barpo qilganlar, kanallar qazib
suv
chiqarganlar, dehqonchilik qilganlar, boy madaniyat yaratib avlodlariga qoldirganlar. Shuni
ham uqtirib wtish joizki, bu ikki til vakillari asrlar davomida birga yashab kelishlari natijasida
forseron tilli aholining ma`lum qismi turkiylashadi, wz navbatida turkiy tilli aholining ayrim
guruhlari eronfors tilini qabul qilib, swg`diylarga, xorazmiylarga va boshqalarga aralashib
ketganlar. Demak, etnoslarning wzaro yaqinlashishi, aralashishi va qorishib borish jarayoni har ikki
til vakillari orasida wtgan.
VIII asr boshlarida arablar Movarounnahr va Xorazm hududlariga bostirib kirgan vaqtlarda bu
hududlardan faqat ayrim kwchmanchi qabilalar chekinib ketgan bwlishi mumkin. Turg`un va yarim
wtroq
turkiyzabon aholi, swg`diylar va Xorazmning tub erli aholisi uz hududlarida qolib arablar,
keyinchalik (IX) Somoniylar hukmronligi ostida yashaganlar.
Ettisuvda, Buyuk Ipak ywlidagi shahar va qwrg`onlarda dehqonchilik, hunarmandchilik va
tijorat bilan shug`ullanib kelgan turg`un turkiyzabon aholi qisman swg`diylar va har erdan kelib
wrnashib qolgan (kwpincha, Xitoydan, Mwg`ulistondan) xalkdar yashaganlar.
Turkesh xoqonligi davrida Ettisuv aholisi bilan Movarounnahr aholisi wrtasidagi etnik,
iqtisodiy va madaniy aloqalarda ma`lum wzgarishlar bwlgan. Ayrim jabhalarda (tijorat, madaniyat
va ma`naviyatda) wzaro yaqinlashish birmuncha rivojlangan. Movarounnahrda qat`iylashib
borayotgan islom dini Sirdaryoning wrta oqimlaridagi shahar va qishloqlarga va ayrim etnik
guruhlarga ham etib borgan. Lekin turkesh xoqonlari bilan arab noiblari wrtasidagi munosabatlar
keskinlashib, Movarounnahr bilan bwlgan aloqalar deyarli uzilib qolgan.
766 yili qarluq qabila ittifoqi turkeshlar ustidan g`alaba qozonib Ettisuv, Isfijob (hozirgi
Chimkent)
viloyati, Shosh (Toshkent vohasi), Sharqiy Turkistonning g`arbiy qismi, Farg`onani
egallab bu erlarda wz hukmronliklarini wrnatadilar. IX asrning ikkinchi yarmi — X asrda
Movarounnahrda Somoniylar xukmronlik qilar edi.
Wzbek ajdodlarining alohida etnik birlik (elat) bwlib shakllanish jarayoni qarluq va
somoniylar hududida wtadi.
Shu wrinda ta`kidlab wtish joizki, manbalarda qarluq davlati hukmronlarining «qora»,
«qoraxon» unvonlari kwp marotaba takrorlanganligi bois sharqshunos olim V. V. Grigor`ev mazkur
davlatni shartli ravishda «qoraxoniylar» davlati deb, davlat hukmronlari nasablarini «qoraxoniylar
sulolasi» deb kwrsatgan edi. Shundan swng bu iboralar bir qator boshqa tadqiqotchilar tomonidan
ham takrorlandi va bu tarix sahifalarida wrnashib qoldi.
Haqiqatda esa «qora» atamasi hukmronlik qilib kelgan xoqonlarning nasabini anglatmagan.
Bu atama ularning unvoni bwlib, «buyuklikni», «ulug`likni» bildirgan. Qarluq hukmronlari
wzlarini «buyuk xoqon», «ulug` xoqon» yoki «qoraxon» unvoni bilan ulug`lab kelganlar. Biz
mazkur ishda keyingi iborani qabul qilib IX—XII asrlarda faol kwrsatib kelgan qarluqlar davlatini
Qoraxonlar (ulug` xonlar) davlati deb atashni ma`qul kwrdik.
Yuqorida Markaziy Osiyo aholisining etnik tarixiga qisqa nazar tashlab, tadqiqot uchun
mwljallangan mavzu — «Wzbek xalqining shakllanish jarayoni» chegarasiga etdik.
Mazkur
mavzuni chuqur wrganishda tarixiy manbalar, arxeologik, antropologik, numizmatik, lingvistik va
etnografik materiallardan keng foydalanilgan.
Do'stlaringiz bilan baham: