|
3.Gender rollar xususiyatlari. Nutqiy xulq sotsial rollar bilan bog‘liq (ayol – uy bekasi, ona, xotin; erkak – oila boshlig‘i, boquvchi). Ko‘pgina tadqiqotchilar ta’kidlashicha, erkaklar sotsial va jismoniy qudratni, ayollar esa nazokatni talab qiluvchi rollarga moyildirlar. (Mayyers 1997:264). Masalan, muayyan mavzudagi suhbat davomida ayollarga xos, to‘satdan paydo bo‘lgan shunday matn qurilishi mavjudki, asosiy muloqot mavzusiga daxldor bo‘lmagan, lekin muloqot vaziyati tug‘diradigan bu holat ayollarning sotsial rollariga bog‘liq ravishda yuzaga keladi. Belgilangan rolning doimiy bajarilishi ayollarning tipik xulqida o‘z izlarini qoldiradi, nutqiy xulq strategiyasi va taktikasiga ta’sir qiladi. Misollar:
(Ikki ayol siyosat haqida suhbatlashishyapti):
A. (uzr so‘rab): Kechiring, xavotir olyapman, u yerda (oshxonada) nimadir kuyayapti.
B. Mayli, boring, bora qoling.
(Er va xotin telefonda suhbatlashishyapti):
Er. Men bu masalani ancha o‘yladim. Aytish mumkinki, umrim davomida.
Xotin.(uzr so‘rab) Kechirasiz, men gazni o‘chiray! (Zemskaya i dr. 1993:113).
Mavzudan qochish nafaqat maishiy suhbatlarda, balki qat’iy qonun-qoida va meyorlarga rioya qilish shart bo‘lgan rasmiy doirlarda ham yuz beradi. Masalan, rasmiy vaziyatlarda ham undan “juda uzoq bo‘lgan” quyidagi gaplarni eshitish mumkin: Mana shu rang sizga yaxshi ketibdi!, Koftangiz juda chiroyli ekan! i t.d.( Zemskaya i dr.1989 :43). Bemorga kelgan “Tez yordam” xodimi uning yurak urishini tekshirayotib shunday deydi: Manavi materialni qanchaga olgansiz?
Ta’sirchanlik, atrofda bo‘layotgan hodisalarga ochiqcha munosabat, bir mavzudan boshqasiga tez o‘tish qobiliyati boshqa bir vazifa amalga oshirilayotganda ona va uy bekasi rolini tabiiy bajarish imkoniyatini berishi politsiya komissari bilan dialogda yaqqol ko‘zga tashlanadi:
Shunday qilib Luiza siznikida yashaganmi?
O‘tirib oling, janob. Qechirasiz, chaqaloqqa bo‘tqa qaynatib olsam degandim. Uy juda issiq – tortinmang, paltoni yeching. Siz, ehtimol, kechagi xizmat bo‘limidan emasmisiz? O‘zi, men buni nega so‘rayapman? Tavba, menga daxli yo‘q-ku. (J.Simenon)
Erkaklarga bunday muloqot xulqi mutlaqo xos emas deb bo‘lmasa-da, tipik sotsial rolining xususiyatlari ularni bunday holatga kamdan-kam tushiradi. Bu erkaklarning uy bekasi rolini bajarayotib, manzirat qilish chog‘ida yuz beradi.
Masalan, (kino haqida umumiy suhbat ketyapti. A. oshxonaga chiqib, qaytar ekan):
— Olmani unutibmiz-ku! Yenglar, olib o‘tiringlar! Qani, hamma olsin (suhbat davom etadi, gaplashib, olma yeyishadi; yangi mavzu paydo bo‘ladi — badiiy ko‘rgazma). — Mana, choy ham tayyor! Hind choyi, Hindistonning o‘zidan keltirishdi (Zemskaya i dr. 1993:114).
Erkaklar muloqot xulqida muhim bir holat bo‘lib, uni “psixologik karlik” deyish mumkin. Bunda shu nazarda tutiladi: erkaklar qandaydir qiziq mavzu ustida suhbatlashishayotganda (sport, siyosat va h.) ular atrofida bo‘layotgan narsalarga e’tibor berishmaydi, payqashmaydi ham. Albatta, hamma erkaklarga ham xos emas, ko‘pgina erkalar, atrof-muhit vaziyatidan uzila olishmaydi. Ammo psixologik karlik faqat erkaklarga xos tipik xususiyat emas (Zemskaya i dr. 1993 : 115 ).
Masalan: (Oila kechki ovqatga yig‘ilgan. Ota va o‘g‘il yangi mashina haqida qizg‘in suhbatlashishyapti. Ona ularga yuzlanadi)
Ona: Stolni tortinglar, ovqat kutib qoldi.
(Erkaklar e’tibor berishmaydi. Ona qaytaradi.)
Ona: Eshitmayapsizlarmi?
O‘g‘il: Axir, biz gaplashayapmiz-ku.
Har bir rivojlangan til har xil sotsial rolga xizmat qiluvchi o‘ziga xos vositalarga ega. Bunga kasbiy rolni bajarish chog‘ida umumiste’mol nutqiy vositaning qo‘llanishi chegaralangan vositaga almashinuvi misol. Erkak nutqida, ayol nutqiga nisbatan, «professiya» faktorining kuchi ko‘proq kuzatiladi. Bu, ayniqsa, professional leksikani ehtiyojdan ko‘proq qo‘llashida ko‘zga tashlanadi. Bunda to‘liq bo‘lmasa-da, ma’lum darajada nutqiy vositalar almashinuvini kuzatish mumkin. Masalan:
A.(Matematik) O‘rtoqlar, bu masalada umumiy maxrajga kelishimiz kerak
B.(Tilshunos) Bu ishni kim nazorat qiladi, axir ega ham yo‘q, kesim ham, faqat biz – ikkinchi darajali bo‘laklar. (Zemskaya i dr. 1993: 121).
Erkaklar suhbatlashayotganda maishiy (“mayda”, turmush ikir-chikirlariga oid) mavzularga “burilish”ni ko‘p hollarda yoqtirishmaydi. Ayniqsa, hamsuhbat ham erkak bo‘lib, “erkakchasiga” suhbatlashilayotganda bu yaqqol ko‘zga tashlanadi. Bu xulqiy yo‘nalish erkak va ayollarning bir mavzuga har xil munosabatda bo‘lishi bilan belgilanadi — masalan, maishiy mavzu ayollar uchun qiziqarli va muhim, erkaklar uchun esa ahamiyatsiz.
Ayollarda atrof-muhitga va nutq mavzusiga munosabat butunlay boshqacha. Hatto oliy ma’lumotli, ilmiy darajali va unvonli ayollar ham ham o‘zlarini hech qachon oilaviy, maishiy masalalardan uzilgan deb hisoblamaydilar va ularga ikkinchi darajali munosabatda bo‘lmaydilar. Erkaklar esa bola tarbiyasi, oila yumushlari bilan shug‘ulanayotib ham bu ishlarning unga xos emasligini chuqur his etib, eng og‘ir, asosiy ishiga xalaqit beradigan “dahmaza” ekanligini ta’kidlab turadilar. Ana shu hayotiy tutum ularning jiddiy suhbatlarini bo‘luvchi konsituativ mavzuga salbiy munosabatining mohiyatini belgilaydi (Zemskaya i dr. 1993: 135).
Demak, sotsial individning mohiyatiga daxldor bo‘lgan nutqiy xulq masalasini insonning har bir kommunikativ aktda o‘ynaydigan rollarini (xususan, gender) e’tiborga olmasdan tahlil qilib bo‘lmaydi.
Do'stlaringiz bilan baham: | 
