Etnolingvistika va milliy madaniyat

3. Maqollarning yondosh janrlar bilan o‘xshash va farqli xususiyatlari.

Tilshunoslik va folklorshunosligimizda maqollarga eng yaqin bo‘lgan hodisalar sifatida idioma, ibora, matal, topishmoq va xalq qo‘shiqlari e’tirof etiladi. O‘rganish obyektimiz bo‘lgan xalq dostonlarida ham yuqoridagi birliklarni ko‘plab uchratishimiz mumkin. Shu nuqtayi nazardan maqollarning o‘ziga xos xususiyatlarini aniq va izchil belgilab olish uchun unga yondosh hodisalarning o‘xshash va farqli tomonlari haqida munosabat bildirish o‘rinli hisoblanadi.

Ma’lumki, xalq durdonalarini, o‘zbek xalq og‘zaki ijodining ommaviy janrlaridan hisoblangan maqollar, qo‘shiqlar, hikmatli so‘zlar va topishmoqlarni to‘plash va o‘rganish tarixi ham, ulardan yozuvchi va olimlarning o‘z asarlarida foydalanishi ham uzoq davrlarga borib taqaladi. Xususan, XI asrning buyuk tilshunos olimi M.Koshg‘ariyning «Devonu lug‘atit turk» asarida uch yuzdan ortiq xalq og‘zaki ijodiga oid she’riy to‘rtlik, bayt, o‘nlab maqol va matallar bor. Mahmud Koshg‘ariy bu qo‘shiq, maqol, hikmatli so‘zlar mazmunini bayon etadi, ularga izoh berib qo‘llagan o‘rinlarini ham ko‘rsatadi. Masalan: «Sabanda sandirish bo‘lsa, o‘rtungda irtash bo‘lmas» - yer haydash vaqtida puxtalik bo‘lsa, xirmonda anglashilmovchilik bo‘lmaydi. Bu maqol keyin anglashilmovchilik, janjal chiqmasligi uchun ishni boshida puxta qilish kerak, degan ma’noda qo‘llanadi (bu haqda yana qarang)⁴¹. Bu jihatdan A.Navoiy asarlarida ko‘plab uchraydigan xalq maqollari, o‘zi yaratgan aforizmlari, Gulxaniyning «Zarbulmasal» asarlari ham alohida ahamiyat kasb etadi.

Zero, asrlar davomida shakllangan ana shunday hikmatli birliklarining ma’lum bir semantik va grammatik xususiyatlarini ma’lum darajada farqlash, ularning har birining o‘ziga xos shakllanish qonuniyatlarini izohlash doimo tadqiqotchilar e’tiborida bo‘lib kelgan. Bu borada o‘zbek tilshunoslaridan Xoliq Abdurahmonov, Hamdam Berdiyorov, Razzoq Rasulov, Bekmurod Yo‘ldoshev, Bibish Jo‘rayeva, Baxtiyor Soatovlarning ishlari diqqatga sazovor.

Xususan, X. Abdurahmonov maqollarning stilistik funksiyasi rang-barang bo‘lgan barqaror birikmalar (frazeologik birikma), aforizm va shunga o‘xshash birikmalardan quyidagi xususiyatlari bilan farqlanib turishini aytadi:

a) o‘zlarining ma’no ahamiyatiga ko‘ra. Agar maqollarning mazmuni tarkibidagi so‘zlarning yig‘indisidan kelib chiqsa, idomalarning mazmuni komponentlar mazmunidan kelib chiqmaydi;