|
4. Maqol va topishmoq janrlarining o‘zaro munosabati.
Poetik strukturasi, voqelikni qamrab olish darajasi bilan maqol janri topishmoq janriga yaqin turadi. Ana shu yaqinlikka asoslanib, ayrim tadqiqotchilar bu ikki janrning genetik asoslarini bir deb qarab, ular keyinchalik mustaqil janr sifatida ajralib chiqqan, degan fikrni bildiradilar. Bu fikr tadqiqotchi F.I.Buslayev tomonidan ham alohida qayd etilgan. Uningcha, maqol, matal va topishmoq umuman xalqning dono so‘zlari sifatida yagona asosdan kelib chiqqanlar va o‘zaro yaqinlikka ega48.
Maqol va topishmoqlarning shaklan yaqinligi, ular o‘rtasidagi o‘xshash hamda farqli jihatlar haqida hozir aksariyat paremiologik tadqiqotlarda u yoki bu darajada fikr yuritilgan. Ko‘pchilik tadqiqotchilar bu ikki janr o‘rtasidagi tafovut hamda yaqinliklarni inkor etmagan holda ular janr sifatida mustaqil vujudga kelgan, uzoq tarixiy taraqqiyot mobaynida mazkur janrlar o‘rtasida muayyan munosabatlar yuzaga kelgan, degan fikrni olg‘a suradilar49.
Biz ham, o‘z navbatida, bu fikrga to‘la qo‘shilamiz. Chunki maqol va topishmoqlarning shaklan yaqinligi bu ikki mustaqil janrning birgalikda vujudga kelgan, deb hukm chiqarishga asos bo‘la olmaydi. Ular voqyelikni badiiy aks ettirish tarzi, hayotiy materialni tanlash prinsiplari nuqtayi nazaridan keskin farqlanib turadilar. Bunday farqlanish, avvalo, ularning tasvir obyektida hamda tasvir xarakterida ko‘zga tashlanadi.
Umuman, maqol va topishmoq folklorning mustaqil janrlari bo‘lib, ular o‘rtasidagi tafovutlar qay darajada bo‘lmasin, bu holat mazkur janrlar o‘rtasidagi munosabatlarni, o‘zaro bir-biriga o‘tishni inkor etishga asos bo‘la olmaydi. Chunki uzoq davrlar o‘tishi bilan ayrim topishmoqlar maqolga aylanadilar. Bu narsa ikki xil sharoitda amalga oshadi:
1. Agar topishmoqda yashiringan jumboq ibratli bo‘lib, keyinchalik ana shu topishmoq javobi bilan birgalikda qo‘llanilishga o‘tsa, u maqolga aylanadi. Masalan, «Birovni suydirar, birovni kuydirar» topishmog‘ining javobi - «til». Ushbu topishmoq konkret javobi bilan qo‘llanilsa, undagi jumboq yo‘qolib, uning o‘rnini ibratlilik egallaydi, binobarin, topishmoq, shubhasiz, maqolga aylanadi. Masalan: «Suydiradigan ham til, kuydiradigan ham til» yoki «Suydirgan ham til, kuydirgan ham til».
Yana bir misol. «Asaldan shirin, zahardan achchiq» topishmog‘ining javobi «so‘z»dir. Mana shu topishmoq javobi bilan konkretlashtirilsa, u maqolga aylanadi: «Shirin so‘z - shakar, achchiq so‘z - zahar» yoki «Zarga sotilmas, zo‘rga topilmas» topishmog‘ining javobi «vaqt» bo‘lib, u javobi bilan birgalikda qo‘llanilsa, maqolga aylanadi: «Vaqt zarga sotilmas, zo‘rga topilmas» va hokazo.
2. Ayrim ikki misrali topishmoqlarning bir misrasi javobi bilan mustaqil qo‘llansa, ular maqolga aylanadi. Masalan, «Tepsa - tebranmas, chopsa - chopilmas» topishmog‘ining yechimi «soya» bo‘lib, uning birinchi qismi mustaqil holda dangasa, beg‘am kishilarga nisbatan qo‘llaniluvchi maqolga aylangan. Bunday o‘tishlar asosida real hayotiy assosiasiya yotadi. Darhaqiqat, soya tepgan bilan tepilmaydi, chopgan bilan chopilmaydi. Soyadagi ana shu xislat dangasa yoki o‘ta beg‘am kishilarga ko‘chirilsa, topishmoq dangasalik, boqibeg‘amlikni fosh etuvchi maqolga aylanadi. Masalan, «Dangasani tepsang, tebranmas» kabi.
Maqol va topishmoqlar o‘rtasidagi munosabat ikki tomonlama xarakterga ega. Topishmoq javobi bilan qo‘llanilsa yoki topishmoq asosida yotgan jumboq javobi barcha tomonidan izohsiz anglashiladigan darajaga borib, ibratlilik kasb etsa, u maqolga aylanar ekan, maqolning ham topishmoqqa o‘tishi mumkinmi, degan savol tug‘ilishi mumkin.
Maqol topishmoqqa aylanishi mumkin, biroq bu hodisa topishmoqning maqolga o‘tishidek keng tarqalmagan.
Maqolning topishmoqqa ko‘chishi maqol asosida yotgan ibratli fikrning asta-sekin ko‘chma ma’no kasb etishi, umuman, maqolning shartli qo‘llanilishi oqibatida yuz beradi. Masalan, «O‘roqda yo‘q, mashoqda yo‘q, xirmonda hozir», «Tayyor oshga bakovul» kabi ishyoqmas, tekinxo‘rlar haqidagi maqollar asosida yotgan ibratli mazmun ko‘chma ma’noda «eshon», «domla» «imom» kabi yechimlar talab qiladi. Bunday holatda ana shu maqollar o‘ta shartlilik kasb etadi va topishmoq sifatida funksiya bajaradi.
Umuman, bob yuzasidan olib borilgan kuzatishlar natijasida ibora, matal, hikmatli so‘z va topishmoq kabi janrlar maqollarga yaqin yondosh hodisalar bo‘lishiga qaramasdan, ular quyidagi muayyan xususiyatlari bilan farqlanadi:
a) maqollar - grammatik jihatdan tugallangan fikrni bildiruvchi, kichik, ixcham, o‘tkir mazmunli, ko‘chma ma’noda yoki ham ko‘chma ma’noda, ham o‘z ma’nosida qo‘llanadigan hikmatli iboralardir. Maqollar intonasion tugallikka ega bo‘lib, ularning tarkibida gap bo‘laklarining barchasi berilsa, idiomalar (barqaror birikmalar) gapda ajralmas holatda bo‘lib, ma’lum bir gap bo‘lagi vazifasida keladi;
b) maqollar va frazeologzmlar idiomalar deb yuritilar ekan, demak, ulardagi mazmun ko‘chma ma’noga asoslangan bo‘ladi. Lekin farq shundaki, maqoldan anglashiladigan mazmun tasviriy yo‘l bilan ochiladi, iboralardan anglashiladigan ma’noni esa so‘zdan anglashiladigan ma’no kabi ta’riflash mumkin. Maqoldan pand-nasihat, yo‘l-yo‘riq ko‘rsatish yo‘sinidagi mantiqiy umumlashma anglashiladi, u keng mazmunli, ixcham shaklli badiiy asar sifatida nutq birligi hisoblanadi. Iboradan anglashiladigan ma’no esa lug‘aviy ma’no hisoblanib, tilning lug‘at boyligiga kiradi;
v) matallar - tarbiyaviy, pand-nasihat ma’nolarini ifodalovchi, grammatik jihatdan to‘liq gap shaklida bo‘lgan, faqat o‘z ma’nosida - to‘g‘ri ma’noda qo‘llanadigan, qisqa, ixcham xalq iboralaridir. Maqollarning matallardan asosiy farqi, maqollarning ko‘chma ma’noga ega ekanligi va matallarning bu xususiyatga ega bo‘lmay, faqatgina to‘g‘ri ma’noda qo‘llanishida ko‘rinadi. Matal xabar berish, maqol esa shu xabarni dalillash, isbotlash, xulosalash vositasi ekan, ba’zan ularning har ikkisi yonma-yon qo‘llanishi mumkin, bunday hodisa tilda maqol-matal tipidagi paremalarning yaratilishiga asos bo‘ladi;
g) aforizmlar - umumlashtirilgan fikrni ifodalovchi lo‘nda, hikmatli iboralar. Aforizmlar ikki turli bo‘ladi: nutqiy va til aforizmlari. Nutqiy aforizmlar ma’lum bir shaxsga oid bo‘ladi, til aforizmlari esa hamma uchun tushunarli va ular ommaviy qo‘llanadi;
d) maqol va topishmoqlar bir-biriga shaklan yaqin. Ammo ular voqyelikni badiiy aks ettirish tarzi, hayotiy materialni tanlash nuqtayi nazaridan keskin farqlanib turadilar. Bunday farqlanish, avvalo, ularning tasvir obyektida hamda tasvir xarakterida ko‘zga tashlanadi;
е) maqol, topishmoq va matal kabi paremiologik janrlar mustaqil janr sifatida alohida-alohida vujudga kelib, keyinchalik o‘zlarining tarixiy taraqqiyot etaplarida bir-birlariga ta’sir ko‘rsatib, boyib borgan.
Do'stlaringiz bilan baham: |
